Περί Αστέρων και Συμπάντων

Κάθε βιβλίο είναι ένα ταξίδι, ένα ταξίδι μοναχικό και μοναδικό , σε οδηγεί σε μέρη άγνωστα, εξωτικά και πρωτόγνωρα, άλλες πάλι φορές σε μέρη γνώριμα που η εξερεύνησή τους ανάγεται σε μυστήριο του νου, αυτής της πολυμήχανης ενέργειας που έχει την ικανότητα να προσεγγίζει τις λέξεις και τα γράμματα σε αλλεπάλληλα επίπεδα , έτσι ώστε η ανάγνωση ενός βιβλίου να γίνεται κάθε φορά μια ιδιαίτερη , προσωπική εμπειρία.
Το βιβλίο «Περί αστέρων και συμπάντων» του Βασίλη Ξανθόπουλου είναι ένα διαστημικό ταξίδι και ταυτόχρονα ένα ταξίδι στο κέντρο της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, ο Κοπέρνικος, ο Γαλιλαίος, ο Κέπλερ, ο Γραμματικάκης, ο Χώκιν, οι επιστήμονες του CERN κυριαρχούν στη σκέψη μου καθώς βυθίζομαι στις σελίδες του. Επιστημονικό, αλλά κατανοητό επιτρέπει σε κάθε αναγνώστη να συμμετέχει στην προσπάθεια κατανόησης του Κόσμου. Περιλαμβάνει δύο διαλέξεις του καθηγητή, ο οποίος έφυγε απροσδόκητα και βίαια από τη ζωή το 1990 , με σκοπό να δοθεί στο ελληνικό κοινό η δυνατότητα να προσεγγίσει θέματα σύγχρονης φυσικής.
Στην ενότητα της αστροφυσικής εκφράζεται η άποψη ότι η ζωή των αστεριών είναι ένας συνεχής αγώνας ενάντια στη βαρύτητα, που, ενώ τα δημιούργησε, προσπαθεί μετά να τα καταστρέψει. «Τα αστέρια, όπως και όλοι οι βιολογικοί οργανισμοί, περνούν από τα στάδια της ανάπτυξης , της ωριμότητας και των γηρατειών». Στην προσπάθειά τους να ζήσουν τα αστέρια παράγουν ενέργεια μέσα από θερμοπυρηνικές αντιδράσεις, καίγοντας υδρογόνο το οποίο μετατρέπουν σε ήλιο. Οι διαθέσιμες ποσότητες ενέργειας όμως είναι περιορισμένες, έτσι τα αστέρια κάποτε πεθαίνουν. Ανάλογα με τη μάζα τους , μετά το θάνατό τους γίνονται λευκοί και στη συνέχεια σκοτεινοί νάνοι, αστέρες νετρονίων ή μαύρες τρύπες. ΟΙ μαύρες τρύπες δεν είναι τα άκρως επικίνδυνα ουράνια σώματα που «κατατρώγουν» ό,τι υπάρχει γύρω τους. Είναι επικίνδυνες μόνο για τους πολύ περίεργους που τις πλησιάζουν σε μια συγκεκριμένη απόσταση και θανατηφόρες γι΄ αυτούς που ξεπερνούν αυτό το όριο . Η τελευταία απεγνωσμένη αμυντική προσπάθεια των αστεριών κατά της βαρύτητας είναι οι εκρήξεις σουπερνόβα, που σκορπίζουν στο Γαλαξία τα απαραίτητα για τη ζωή μας χημικά στοιχεία. Η ονομαστότερη (στον πολιτισμό μας!) έκρηξη σουπερνόβα παρατηρήθηκε το 1054 μ.Χ. από Κινέζους αστρονόμους στον αστερισμό του Ταύρου. Η έκρηξη αυτή δημιούργησε το νεφέλωμα του Καρκίνου που σήμερα το βλέπουμε με απόσταση 6.500 ετών φωτός. Σε κάποιον σουπερνόβα οφείλουμε τη ζωή μας. Από τη δεύτερη γενιά αστέρων και μετά σε έναν γαλαξία, ηλιακά συστήματα με πλανήτες σαν τη Γη μπορούν να σχηματισθούν, με χημική σύνθεση κατάλληλη για να δημιουργήσουν ζωή. Το σύμπαν είναι γεμάτο από γαλαξίες και οι γαλαξίες αποτελούνται από αστέρια, πρακτικά όμως είναι άδειοι και επομένως η ζωή των αστεριών δεν επηρεάζεται από τους γειτονικούς τους αστέρες. Αναφέρονται πρακτικά παραδείγματα τα οποία βοηθούν στην κατανόηση των μεγεθών και των αποστάσεων στο σύμπαν . Υπάρχει, εκτός από την ικανοποίηση της εύρεσης της αλήθειας και ένα επιπλέον όφελος από την κατανόηση της ζωής και της εξέλιξης των αστεριών: «Το γεγονός ότι πλέον θα ξέρω ότι ο ΄Ηλιος μας δημιουργήθηκε πριν από πέντε δισεκατομμύρια χρόνια, πως πολύ γρήγορα πήρε τη σημερινή του μορφή και τις σημερινές του διαστάσεις , πως μετά από πέντε δισεκατομμύρια χρόνια θα γίνει ερυθρός γίγαντας που κι αν ακόμη δεν περιλάβει, σίγουρα θα πλησιάσει πολύ και θα κατακαύσει τη Γη μας, και πως μερικά εκατομμύρια χρόνια αργότερα θα γίνει λευκός νάνος και πολύ σύντομα σκοτεινός, με κάνουν να αισθάνομαι πως με τη βοήθεια της επιστήμης, κατάφερα κάπως να επεκτείνω τη χρονική διάρκεια και τους ορίζοντες της μικρής ζωής μου». Τα αστέρια σε θέματα συμπεριφοράς συγκρίνονται με τον άνθρωπο (σελ. 39) και μάλιστα η διαφορά τους από τους ανθρώπους είναι ότι περνούν το στάδιο της εφηβείας τους μετά από την ωριμότητά τους, λίγο πριν από το τέλος της ζωής τους. Αυτή η διαπίστωση μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση διότι και η Αστρολογία αντιμετωπίζει τους πλανήτες ως έμψυχες οντότητες , οι οποίες μάλιστα αντιπροσωπεύουν αρχέτυπες δυνάμεις και ιδέες , όπως ο Ήλιος που εκφράζει την ενέργειά μας.
Η δεύτερη ενότητα ασχολείται με κοσμολογικά προβλήματα. Η μεγαλύτερη επανάσταση στη κοσμολογία συνέβη γύρω στα 1930, όταν ο Χαμπλ απέδειξε, πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι το σύμπαν διαστέλλεται. Το πραγματικό σύμπαν, όπως το αντιλαμβανόμαστε σήμερα, είναι δέκα φορές μεγαλύτερο (σε γραμμικές διαστάσεις) από το σύμπαν του Χαμπλ. Μαθαίνουμε ότι αυτό που διαστέλλεται είναι ο χώρος, δεν υπάρχει κέντρο και πέρας του σύμπαντος και οι ορίζοντες μας συνεχώς διευρύνονται. Μέσα σε τι διαστέλλεται το σύμπαν; Προφανώς μέσα σε τίποτα! (σελ. 75) . Το ορατό σύμπαν, αυτό δηλαδή που βλέπουμε με τα τηλεσκόπια που διαθέτουμε, αποτελείται από μερικές δεκάδες δισεκατομμύρια γαλαξίες, λίγο – πολύ σαν το δικό μας Γαλαξία, ισοτροπικά και σχεδόν ομογενώς κατανεμημένους γύρω μας, σε βάθος μέχρι 10 δισεκατομμύρια έτη φωτός. Ανεξάρτητα όμως του αν το σύμπαν είναι πεπερασμένο ή άπειρο, για μας ουσιαστικά υπάρχει και θα υπάρχει πάντα μόνον ένα πεπερασμένο κομμάτι (σελ. 77). Αναπτύσσει τη θεωρία της μεγάλης έκρηξης παρακολουθώντας βήμα προς βήμα την εξέλιξη του σύμπαντος από την υπέρπυκνη εποχή της απόλυτης μοναξιάς στη βαθμιαία πτώση της θερμοκρασίας του, στη δημιουργία των στοιχειωδών σωματιδίων και των πυρήνων ηλίου και δευτερίου , μέχρι την απελευθέρωση του φωτός από την ύλη και το σχεδόν σύγχρονο πέρασμα από την φωτοκρατία στην υλοκρατία. Οι γαλαξίες δεν απομακρύνονται επειδή ασκούνται πάνω τους κοσμικές δυνάμεις, αλλά εξαιτίας της αρχικής ορμής που απέκτησαν κατά τη μεγάλη έκρηξη. Για το μέλλον του σύμπαντος εκφράζεται η άποψη ότι εξαρτάται αποκλειστικά από την πυκνότητά του. Οι παρατηρήσεις δεν είναι τόσο ακριβείς ώστε να καταλήξουν οι αστροφυσικοί στο συμπέρασμα ότι θα εξακολουθήσει να διαστέλλεται επ΄ άπειρον ή αν κάποτε θα αρχίσει να συστέλλεται και θα έχει πεπερασμένη συνολική ζωή. Στην συνέχεια γίνεται ανάλυση της θεωρίας του πληθωριστικού σύμπαντος , που συζητήθηκε ιδιαίτερα στη δεκαετία του ογδόντα. Τέλος εξετάζεται το ανθρωπικό αξίωμα , που προσπαθεί να εξηγήσει κύρια χαρακτηριστικά του σύμπαντος από μόνο το γεγονός ότι υπάρχει σ΄ αυτό ζωή αναπτυγμένης μορφής. Πιο συγκεκριμένα αναλύεται η σκέψη ότι η ανάπτυξη της ζωής (όπως τη βλέπουμε γύρω μας ) θα ήταν αρκετά αμφισβητήσιμη σ΄ ένα σύμπαν στο οποίο, αν και αυτό θα υπάκουε σ τους ίδιους φυσικούς νόμους (όπως τους καταλαβαίνουμε σήμερα) , θα είχαν λίγο διαφορετικές τιμές οι μικροσκοπικές και μακροσκοπικές σταθερές. Η βασική ιδέα – παραδοχή του ανθρωπικού αξιώματος είναι πως ο αντικειμενικός σκοπός ύπαρξης του σύμπαντος είναι να αποκτήσει την αυτογνωσία του (σελ. 117). Το σύμπαν θέλει να καταλάβει τον εαυτό του, να ανακαλύψει τη δομή του και τους φυσικούς νόμους που το κυβερνούν. Αυτό καταφέρνει δημιουργώντας κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη της ζωής. Η ανθρώπινη κλίμακα φαίνεται να είναι πολύ κοντά στον γεωμετρικό μέσο όρο της αστρονομικής και της πυρηνικής ή ατομικής κλίμακας, αναφορικά δηλαδή με το χρόνο, τη μάζα και το μήκος. Ανάλογες σκέψεις συναντούμε και στην «Κόμη της Βερενίκης». Πόσα σύμπαντα υπάρχουν; Είναι δυνατόν να υπάρχουν παράλληλα σύμπαντα; Δεν υπάρχει απάντηση, αλλά το μυαλό μου φτερούγισε στη Νάρνια. Το ανθρωπικό αξίωμα μας δίνει, εκτός από την ικανοποίηση μιας κάποιας κατανόησης των φυσικών σταθερών του σύμπαντος, και την αίσθηση πως κάτι αξίζουμε , κάποιο ρόλο παίζουμε μέσα στο αχανές σύμπαν. Ποιος ξέρει μπορεί να είμαστε και ο σκοπός της δημιουργίας!