IRVIN YALOM : Η ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΑΟΥΕΡ

Το περιεχόμενο της Θεραπείας του Σοπενάουερ είναι ξανά μια ψυχοθεραπευτική περιπέτεια, η οποία όμως δεν εκτυλίσσεται πια στο κλειστό σύστημα της ατομικής ψυχοθεραπείας. Ο συγγραφέας ξεναγεί εδώ τον αναγνώστη σ' ένα νέο θεραπευτικό χώρο. Αν στο Όταν έκλαψε ο Νίτσε μάς άνοιγε ένα παράθυρο στην προ-ψυχαναλυτική Βιέννη, αν Στο ντιβάνι μάς παρουσίαζε την κοινότητα της ατομικής ψυχοθεραπείας στην Αμερική, εδώ μας βάζει πίσω από τον μονόδρομο καθρέφτη να παρακολουθήσουμε τον μικρόκοσμο της ομαδικής ψυχοθεραπείας.
[...] Ο Γιάλομ διόλου δεν μεταμφιέζει τη διδακτική του πρόθεση στη Θεραπεία του Σοπενάουερ :
εδώ έχει συλλάβει και συνθέσει την ιστορία του με στόχο να διδάξει τη θεωρία και τις μεθόδους της ομαδικής ψυχοθεραπείας, αλλά και να συζητήσει τις φιλοσοφικές απαρχές της ψυχαναλυτικής θεωρίας, τη σχέση (και την αντίθεση) μεταξύ φιλοσοφίας και ψυχοθεραπείας, καθώς και ερωτήματα με τα οποία ασχολείται και στα προηγούμενα βιβλία του : Πώς επηρεάζουν τα μείζονα υπαρξιακά προβλήματα τις σχέσεις μας και τις αποφάσεις μας, τι είναι ιαματικό μέσα στη θεραπευτική διαδικασία και ποια είναι τα χαρακτηριστικά του καλού ψυχοθεραπευτή. Στην εξέλιξη της πλοκής - στην οποία το πρόσωπο που αποτελεί το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο τώρα και το χθες είναι ο Φίλιπ Σλέιτ, ένας άνθρωπος με μια βασανισμένη σεξουαλική εμμονή, που πιστεύει ότι γιατρεύτηκε ασπαζόμενος την κοσμοθεωρία του Άρθουρ Σοπενάουερ και διαμορφώνοντας τη ζωή του με βάση εκείνον ως πρότυπο - ο Γιάλομ παρεμβάλλει σύντομα μαθήματα για τη ζωή και το έργο του πεσιμιστή Γερμανού φιλοσόφου (1788-1860).
[...] Μάγος της περιγραφής των χαρακτήρων, ο Γιάλομ διατυπώνει ψυχαναλυτικού τύπου εικασίες για τη διαμόρφωση του ψυχισμού του Σοπενάουερ και παρακολουθεί τη ζωή του με τόση ενσυναίσθηση, ώστε ο αναγνώστης καταλήγει να νιώσει μεγάλη τρυφερότητα για τον μισάνθρωπο φιλόσοφο αλλά και τον άνθρωπο που αποτελεί τη " μετενσάρκωση " του φιλοσόφου στο σήμερα, του παγερού και απάνθρωπου στην απομόνωσή του Φίλιπ Σλέιτ. Η ψυχική περιπέτεια της ομαδικής ψυχοθεραπείας αποτελεί τις πιο ανθρώπινες, τις πιο ευάλωτες, τις πιο απροστάτευτες πτυχές ενός ανθρώπου που ως τώρα δεν προκαλούσε παρά μόνο αντιπάθεια.  Και αντίστροφα ξεσκεπάζει τα πιο σκοτεινά και δυσπροσάρμοστα σημεία της Παμ, μιας γυναίκας γοητευτικής, ευφυούς και λαμπερής, που ο Φίλιπ Σλέιτ έχει στοιχειώσει το παρελθόν της.

[…] Ο τίτλος του βιβλίου είναι αμφίσημος.  Η πρώτη σημασία είναι «ψυχοθεραπεία με τον Σοπενάουερ» - ο Φίλιπ Σλέιτ, ένας άνθρωπος με μια βασανιστική σεξουαλική εμμονή, πιστεύει ότι γιατρεύτηκε ασπαζόμενος την κοσμοθεωρία του Σοπενάουερ και διαμορφώνοντας τη ζωή του με βάση εκείνον ως πρότυπο.  Η δεύτερη σημασία γίνεται φανερή προς το τέλος του βιβλίου, όπου αναφέρονται διεξοδικά οι αμυντικοί τρόποι χάρη στους οποίους ο ίδιος ο Σοπενάουερ κατόρθωνε να αντεπεξέλθει στην ωμή πραγματικότητα της χωρίς ανθρώπινη ζεστασιά ζωής του:  Η φιλοσοφία του δεν ήταν παρά ένας τρόπος αυτοθεραπείας, ο οποίος δεν απέφερε τους καρπούς του παρά στο τέλος της ζωής του.  Τότε η μισανθρωπία του έγινε πιο ήπια και ο μισογυνισμός του, πράγμα που επέστρεψε στο τελευταίο του βιβλίο, το Πάρεργα και Παραλειπόμενα, να γίνει το πιο δημοφιλές φιλοσοφικό ανάγνωσμα εντός και εκτός Γερμανίας, χαρίζοντάς του τη διασημότητα και την αναγνώριση που πάντα λαχταρούσε.

[...] Στη Θεραπεία του Σοπενάουερ , περισσότερο από κάθε άλλο του έργο, ο Γιάλομ παρουσιάζει τον εαυτό του με την ελάχιστη μεταμφίεση. Από την άποψη της διαδικασίας, λοιπόν, η συγγραφή αυτού του βιβλίου είναι μια πράξη διαφάνειας του συγγραφέα.   Πέρα από τη μεταλλακτική δύναμη της ψυχοθεραπείας για τους θεραπευόμενους και τη γοητεία της για τους εκπαιδευόμενους, ο Γιάλομ δείχνει με τη μεγαλύτερη δυνατή παραστατικότητα στον αναγνώστη τη ζωογόνο δύναμή της για τον ίδιο τον θεραπευτή. [...] Η ίδια η πράξη της συγγραφής της Θεραπείας του Σοπενάουερ αφήνει να διαφανεί επίσης πόση δύναμη ζωής προσφέρει η λογοτεχνική δημιουργία στον ίδιο τον συγγραφέα.

 (Από το εισαγωγικό σημείωμα των μεταφραστών Ευαγγελίας Ανδριτσάνου - Γιάννη Ζέρβα)   

            

 Κάθε ανάσα που παίρνουμε απωθεί τον θάνατο που συνεχώς μας πολιορκεί. .. Στο τέλος ο θάνατος πρέπει να θριαμβεύσει, γιατί ορίστηκε για μας από τη γέννησή μας και παίζει  με το θύμα του μόνο για λίγο, πριν το καταβροχθίσει.  Κι όμως, συνεχίζουμε με μεγάλο ενδιαφέρον και με πολλή φροντίδα τη ζωή μας για όσο μεγαλύτερο διάστημα γίνεται, όπως θα φτιάχναμε μια σαπουνόφουσκα, όσο μεγαλύτερη μπορούμε, παρά την απόλυτη βεβαιότητά μας πως στο τέλος θα σκάσει (The World As Will and Representation του ΄Αρθουρ Σοπενάουερ)

Το ταλέντο είναι σαν το σκοπευτή που χτυπάει ένα στόχο, τον οποίο οι άλλοι δεν μπορούν να πετύχουν.  Η μεγαλοφυΐα είναι σαν το σκοπευτή που χτυπάει ένα στόχο, τον οποίο οι άλλοι δεν μπορούν καν να δουν.

Ο άνθρωπος είναι αδύνατο να ζήσει ευτυχισμένος.  Το καλύτερο που μπορεί να κατορθώσει είναι να ζήσει μια ηρωική ζωή.

΄Όταν στο τέλος της ζωής τους, οι περισσότεροι άνθρωποι κοιτάζουν προς τα πίσω, ανακαλύπτουν ότι έζησαν όλη τους τη ζωή εν αναμονή.  Με έκπληξη θα συνειδητοποιήσουν ότι αυτό που άφησαν να τους διαφύγει χωρίς να το εκτιμήσουν και να το απολαύσουν δεν ήταν άλλο από τη ζωή τους.  ΄Ετσι λοιπόν ο άνθρωπος, ξεγελασμένος από την ελπίδα, χορεύει προς την αγκαλιά του θανάτου (Σοπενάουερ, Πάρεργα και Παραλειπόμενα).

Το λουλούδι απάντησε: Ανόητε! Φαντάζεσαι πως ανθίζω για να με δουν; Ανθίζω για δικό μου λογαριασμό, επειδή έτσι μ΄ αρέσει, κι όχι για τους άλλους.  Η δική μου χαρά πηγάζει από το γεγονός ότι υπάρχω και ανθίζω (Σοπενάουερ, Πάρεργα και Παραλειπόμενα).

Βεβαιώσου ότι οι αντικειμενικές σου κρίσεις δεν είναι στο  μεγαλύτερο μέρος τους συγκαλυμμένες υποκειμενικές γνώμες (νεανική συμβουλή Σοπενάουερ προ ς τον ωριμότερο εαυτό του)

Αν σωπάσω για το μυστικό μου, το κρατώ φυλακισμένο.  Αν το αφήσω να ξεφύγει από τη γλώσσα μου, με κρατάει εκείνο.  Στο δέντρο της σιωπής κρέμονται οι καρποί της γαλήνης (Σοπενχάουερ, Πάρεργα και Παραλειπόμενα)

Σε τι συμπεράσματα έφτασε ο Σοπενχάουερ από τη δική του εσωτερική γνώση του σώματός του; ΄Ότι μέσα μας, και σ΄ ολόκληρη τη φύση, υπάρχει μια ακατάβλητη, αχόρταγη, πρωτόγονη ζωική δύναμη, που την ονόμασε βούληση… Θέλουμε, θέλουμε, θέλουμε.  Για κάθε μία ανάγκη που φτάνει στο συνειδητό, υπάρχουν δέκα ανάγκες που περιμένουν στις πτέρυγες του ασυνείδητου.  Η βούληση  μας καθοδηγεί ακατάπαυστα, γιατί, μόλις μια ανάγκη ικανοποιείται, αντικαθίσταται σε λίγο από μια άλλη, κι έπειτα από άλλη κι άλλη για όλη μας τη ζωή… Επομένως, τι άλλο είναι η ανθρώπινη ζωή παρά ένας ατελείωτος κύκλος επιθυμίας, ικανοποίησης, πλήξης και πάλι επιθυμίας;  … Στους ανθρώπους, γράφει ο Σοπενάουερ όσο αυξάνεται η ευφυΐα, τόσο αυξάνεται και η ένταση της δυστυχίας (σελ. 330-331)

΄Όταν ταξιδεύεις στη θάλασσα και το πλοίο ρίξει άγκυρα σ΄ έναν όρμο, βγαίνεις να βρεις νερό και στο δρόμο μαζεύεις κανένα κοχύλι  και κανένα βολβό.  Πάντα όμως πρέπει να έχεις το νου σου στο καράβι, και πάντα να κοιτάς πίσω, μήπως κάποια στιγμή ο καπετάνιος του καραβιού φωνάξει, κι αν σε καλέσει, εσύ πρέπει να ξεφορτωθείς όσα μάζεψες, μην τυχόν σε κουβαλήσουν στο σκάφος δεμένο σαν τα πρόβατα.

΄Ετσι συμβαίνει και με τη ζωή του ανθρώπου.  Αν αντί για κοχύλια και βολβούς, σου έχει δοθεί γυναικούλα και παιδί, τίποτε δεν σ΄ εμποδίζει να τα έχεις.  Αν όμως σε καλέσει ο καπετάνιος, τρέξε στο πλοίο κι άστα όλα, και μη γυρίσεις να κοιτάξεις πίσω.  Κι αν είσαι γέρος, μην απομακρυνθείς ποτέ από το καράβι, μην τυχόν σε φωνάξουν και δεν είσαι εκεί (χωρίο του Επίκτητου, σελ. 348)

Η ζωή μπορεί να συγκριθεί μ΄ ένα κομμάτι κεντητό ύφασμα, που στο πρώτο μισό ο άνθρωπος το βλέπει από την καλή του μεριά και στο δεύτερο  μισό από την ανάποδη.  Η δεύτερη  μεριά δεν είναι τόσο ωραία, αλλά είναι πιο εποικοδομητική, γιατί βοηθάει τον άνθρωπο να δει πώς συνδέονται μεταξύ τους τα νήματα (Σοπενχάουερ, Πάρεργα και Παραλειπόμενα)

 Μια διατύπωση του Σοπενάουερ που με βοήθησε ήταν η ιδέα ότι η σχετική ευτυχία πηγάζει από τρεις πηγές:  Από αυτό που είσαι, από αυτό που έχεις κι από αυτό που αντιπροσωπεύεις στα μάτια των άλλων.  Εκείνος μας προτρέπει να δίνουμε προσοχή μόνο στο πρώτο και να μη χτίζουμε πάνω στο δεύτερο και το τρίτο, γιατί αυτά τα δύο δεν τα ελέγχουμε (σελ. 380)

Ιδωμένη από τη σκοπιά της νεότητας, η ζωή είναι ένα απείρως μακρύ μέλλον:  από τη σκοπιά των γηρατειών μοιάζει μ΄ ένα πολύ σύντομο παρελθόν.  Ταξιδεύοντας με ένα καράβι, τα αντικείμενα στην ακτή γίνονται όλο και μικρότερα κι όλο και πιο δύσκολα τα αναγνωρίζουμε και τα ξεχωρίζουμε.  ΄Ετσι γίνεται και με τα χρόνια μας που πέρασαν, με όλα τους τα γεγονότα και τις δραστηριότητες (Σοπενάουερ, On the Different Periods of Life)

‘Όταν του περιέγραψα τη ρουτίνα της σεξουαλικής αποπλάνησης που ακολουθούσα κάθε βράδυ και τον ρώτησα αν αυτό τον σόκαρε ή τον αηδίαζε, απάντησε ότι του φαινόταν εξαιρετικά πληκτικό.  Η απάντησή του με ξύπνησε.  Μ΄ έκανε να συνειδητοποιήσω πόσο αυθαίρετος ήταν ο χαρακτηρισμός που έδινα εγώ σ΄ αυτή την επαναληπτική μου συμπεριφορά θεωρώντας τη συναρπαστική… Κάποτε με ρώτησε τι επιτύμβιο θα μπορούσε να γραφτεί στον τάφο μου.  Ο Τζούλιους πρότεινε το εξής : «πήδαγε αβέρτα»… ΄Ηθελε να με σοκάρει, να με ξυπνήσει (σελ. 409)

Ο Σοπενάουερ μας προτρέπει να ζήσουμε και να βιώσουμε τη ζωή στο τώρα και να μη ζούμε με την «ελπίδα» κάποιου μελλοντικού καλού.  Δυο γενιές αργότερα ο Νίτσε θ΄ άκουγε την πρόσκλησή του και θ΄ ανακήρυσσε την ελπίδα τη μεγαλύτερη μάστιγα του ανθρώπου.  Κατηγόρησε με τη μεγαλύτερη δριμύτητα τον Πλάτωνα, τον Σωκράτη και τον Χριστιανισμό, επειδή έστρεψαν την προσοχή μας μακριά από τη μοναδική ζωή που διαθέτουμε, προς ένα μελλοντικό απατηλό κόσμο (σελ. 414)

Κάποιοι άνθρωποι δεν μπορούν να χαλαρώσουν τα δικά τους δεσμά, κι όμως μπορούν να λυτρώσουν τους φίλους τους (Νίτσε)

Στο τέλος της ζωής του κανένας άνθρωπος, αν είναι ειλικρινής κι έχει σώας τας φρένας,  δεν εύχεται ποτέ να μην ξαναζήσει από την αρχή.  Αντί γι΄ αυτό θα προτιμήσει σαφώς την πλήρη ανυπαρξία (The World As Will and Representation του ΄Αρθουρ Σοπενάουερ)

«Είναι εκεί που ο Ζαρατούστρα λέει «Αυτό ήταν η ζωή;  Ε, τότε, άλλη μια φορά» (σελ. 462)

Ο Σοπενάουερ φλερτάρει με μια μορφή αθανασίας (αλλά  δεν την παντρεύεται).  Κατά την άποψή του η εσωτερική μας φύση είναι άφθαρτη, γιατί δεν είμαστε τίποτε άλλο από μια εκδήλωση της ζωικής δύναμης, βούληση, πράγμα καθεαυτό που υπάρχει αιώνια.  ΄Ετσι ο θάνατος δεν είναι πραγματικός αφανισμός.   Όταν τελειώσει η ασήμαντη ζωής μας, θα ενωθούμε ξανά με την πρωτόγονη ζωική δύναμη που υπάρχει πέρα από το χρόνο (σελ. 471-472)