H άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται

Αν η μισή μου καρδιά βρίσκεται, γιατρέ, εδώ πέρα
η άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται
με τη στρατιά που κατεβαίνει προς το κίτρινο ποτάμι.

Αυτό το ταξίδι έκανε η καρδιά όλων μας την Παρασκευή το απόγευμα, στις 23 του Απρίλη, παρακολουθώντας τη διάλεξη του Σωτήρη Χαλικιά «O ιδανικός ηγεμόνας στον Πλάτωνα και στον Κομφούκιο» στην αίθουσα «Νίκος Καββαδίας» στα πλαίσια της Διεθνούς ΄Εκθεσης Βιβλίου στη Θεσσαλονίκη. Ανάμεσα στην αρχαία Ελλάδα και την αρχαία Κίνα, εικόνες από την Πολιτεία και τα Ανάλεκτα ξετυλίχτηκαν μπροστά μας σε μια προσπάθεια διερεύνησης των ξεχωριστών πνευματικών θεμελίων της ανατολικής και της δυτικής σκέψης.
Από την αρχή ο Σωτήρης Χαλικιάς μας διευκρίνισε ότι στόχος του δεν ήταν να συγκρίνει τα δύο ιερά κείμενα προκειμένου να διαπιστώσει την ανωτερότητα του ενός απέναντι στο άλλο, αλλά να παρακολουθήσει μαζί μας τις διαφορετικές προσεγγίσεις τους. Το ενδιαφέρον της αντιπαράθεσης δεν είχε στόχο να δείξει τη συνάφεια μεταξύ των δύο στοχαστών, που στην ουσία δεν υπάρχει, αλλά τη συμπληρωματική λειτουργία τους. Μας βοηθά να καταλάβουμε πως από τις δύο πνευματικές πορείες φωτίζονται τα αυτονόητα της άλλης πλευράς με τέτοιον τρόπο ώστε να αποδίδονται με σαφήνεια τα όριά της.
Θα προσπαθήσουμε να θυμηθούμε κάποια από αυτά που συγκρατήσαμε την Παρασκευή το απόγευμα, ακούγοντας το μεστό και συμπυκνωμένο λόγο του Σωτήρη Χαλικιά.

΄Όταν έζησε και δίδαξε ο Κομφούκιος, τον 5ο π.Χ. αιώνα, η Κίνα είχε πίσω της ήδη πάνω από χίλια χρόνια πολιτισμό και φιλοσοφία. Ο Κομφούκιος συνέλεξε όλες τι αρχαίες παραδόσεις και τις φιλοσοφικές ιδέες , υποστηρίζοντας ότι η οδός των παλαιών βασιλέων ήταν ο οδηγός για τον κάθε ηγεμόνα. Γι΄ αυτό έλεγε για το έργο του «Μεταδίδω, δεν δημιουργώ». Πρωταρχική σημασία είχαν γι΄ αυτόν ο σεβασμός και φροντίδα για το παρελθόν.
Τα Ανάλεκτα είναι πολιτικό κείμενο, αναφέρονται στο ζήτημα της ορθής διακυβέρνησης. Η κομφουκιανή σκέψη επικεντρώνεται στο ζήτημα του ιδανικού κράτους. Περισσότερο ενδιαφέρεται για τη σχέση του ανθρώπου με τον άνθρωπο. Σε αντίθεση με την ταοϊστική σκέψη, που ασχολείται με τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο.
Ο Κομφούκιος έχει σαφές πολιτικό όραμα, την πεφωτισμένη μοναρχία. Προτείνει να ασκείται η εξουσία μέσω ηθικής ανωτερότητας, να κυβερνά δηλαδή ο ηγέτης μέσω της αρετής, πράγμα που είχε πραγματοποιηθεί την εποχή των παλαιών βασιλέων. Ο Κομφούκιος ήταν αφοσιωμένος στο ιδανικό μιας κοινωνίας βασισμένης στην ηθική και στους πανάρχαιους τελετουργικούς κανόνες, όπου όλοι θα συνεργάζονταν οικειοθελώς και όχι με εξαναγκασμό.
Ο βασιλεύς είναι μια κάθετη γραμμή στο διάγραμμα ουρανός, γη και άνθρωπος και δηλώνει οντολογική συνέχεια ανάμεσα στον ουράνιο μακρόκοσμο και τον ανθρώπινο μικρόκοσμο.
Στα Ανάλεκτα προτιμάται το ρήμα «γίγνεσθαι» και όχι το ρήμα «είναι», καθώς η μόνη σταθερότητα του κόσμου είναι οι άπειρες μεταβολές του.
Ο Κομφούκιος καθιέρωσε το Ζεν, δηλαδή ο άνθρωπος υπάρχει μόνο σε σχέση
με τον άλλον. Το Ζεν πρέπει να διαποτίζει όλες τις ανθρώπινες πράξεις
για να μπορεί να λειτουργεί σωστά κάθε κοινωνική σχέση. Τα όντα
επομένως προσεγγίζονται όχι καθ΄ εαυτά, αλλά μέσα από τις σχέσεις τους με τα άλλα.
Τι είναι ορθή διακυβέρνηση σύμφωνα με τον Κομφούκιο; Υπάρχει η ιεραρχία:
Πρίγκιπας, υπουργός, πατέρας, γιος.
«Φρόντισε ώστε ο πρίγκιπας να είναι πραγματικά πρίγκιπας, ο υπουργός να είναι υπουργός, ο πατέρας να είναι πατέρας και ο γιος, γιος. Τα ονόματα πρέπει να βρουν το χαμένο τους περιεχόμενο, αναλαμβάνοντας ο καθένας στο κράτος, στην κοινωνία, στην οικογένεια, το ρόλο που αντιστοιχεί στον τίτλο και στην ιδιότητά του».
Η κοινωνία δεν είναι μια συμβατική συνύπαρξη των ατόμων, αλλά ένας δεσμευτικός συνδυασμός υποχρεωτικών σχέσεων που αντανακλούν τη σχέση πατέρα-γιου, ένας μηχανισμός ηθικής παρακίνησης των ανθρώπων που υπεισέρχεται στις μεταξύ τους σχέσεις.
Η αρχαία κινεζική σκέψη σε κάθε επιμέρους ρεύμα πρεσβεύει την αέναη μεταβολή των πραγμάτων, η οποία αποκλείει την αναζήτηση μιας οποιασδήποτε ουσίας, όπως π.χ. των ιδεών του Πλάτωνα, που αντιδιαστέλλεται με τον κόσμο που μας περιβάλλει».
Ο Κομφούκιος έλεγε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εμπνέεται από την ποίηση, να σταθεροποιεί την ηθική του αξία με τη συμμόρφωσή του στους εθιμικούς κανόνες και να ολοκληρώσει την εξύψωσή του με τη μουσική. Όμως όλα πρέπει να έχουν το γνώρισμα της κοσμιότητας και του μέτρου.
Δίνεται σημασία όχι στην ατομικότητα του ανθρώπου, αλλά στον άνθρωπο ως μέρος της άπειρης φύσης. Ο άνθρωπος όμως για να πετύχει όλα αυτά πρέπει να διατηρεί μια υγιή σχέση με τον εαυτό του. Και όταν η σχέση ατόμου-εαυτού είναι πλέον άρτια, τότε θα είναι επόμενο να λειτουργήσει σωστά και η σχέση με τους άλλους.
Στα Ανάλεκτα η εξουσία ανήκει στο γιο του ηγεμόνα, σε γόνο αριστοκρατικής οικογένειας που έχει την ικανότητα άρχοντα. Η εξουσία έχει ηθική σημασία και ασκείται ανεξάρτητα από την κοινωνική προέλευση. Δίνεται η δυνατότητα σε παιδιά γεωργών που έχουν την ικανότητα άρχοντα. Σημασία έχει η αρετή, όχι η γνώση.
Η υποταγή στον άρχονται είναι εκούσια και υπαγορεύεται από την επίδραση της αρετής. ΄Όταν φυσάει ο άνεμος, το χορτάρι σκύβει. Η πολιτική ασκείται από ηθική πλευρά. Κυρίαρχος είναι ο ρόλος των τελετών. Η εξουσία απορρέει από τον τρόπο επιλογής του ηγεμόνα και από τις τελετές.
Λέει μια ιστορία:
΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει ένα κρατίδιο, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει τον οίκο του. ΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει τον οίκο του, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει τον εαυτό του. ΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει τον εαυτό του, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει το μυαλό του. ΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει το μυαλό του, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει την καρδιά του. Για να κυβερνήσει την καρδιά του, πρέπει να διερευνήσει την ειλικρίνεια στις προθέσεις του. ΄Όλα αυτά σημαίνουν ότι ο άνθρωπος επεκτείνεται μέχρι το έσχατο σημείο της γνώσης. Είναι απαραίτητη η ευταξία της εν αυτώ πολιτείας.
Αυτή η υγιής όμως σχέση πρέπει να συντελείται από ορισμένες αρετές που για τον Κομφούκιο είναι η σωφροσύνη του νου, η δύναμη της ψυχής, η αξιοπρέπεια και η εγκράτεια στην προσωπική ζωή, η έλλειψη ματαιοδοξίας, προκαταλήψεων, εγωισμού, υπεροψίας, δογματισμού καθώς επίσης και η κυριαρχία της λιτότητας και όχι του πλούτου και των εγκόσμιων τιμών, της σοβαρότητας, της σεμνότητας, της πράξης και όχι της ομιλίας.
Αν ο άρχοντας είναι ανώτερος άνθρωπος, εξαλείφεται ο ατομικισμός και η αναρχία. Ο ίδιος πρέπει να γνωρίζει τη θέληση του Ουρανού, το ΤΑΟ, πράγμα που επιτυγχάνεται με την καλλιέργεια, τη διαπαιδαγώγηση.
Τέλος σχετικά με τους τελετουργικούς κανόνες , τους θεωρούσε αντανάκλαση μιας γνήσιας αρετής στον εξωτερικό κόσμο, που για να ολοκληρωθεί έπρεπε να επενδύεται με ωραία εξωτερική μορφή.


Ο Πλάτωνας στην αρχαία Ελλάδα υποστήριζε ότι μόνο οι φιλόσοφοι ως θεατές του υψίστου θεάματος εξασφαλίζουν τη συνθήκη της εξουσίας. Μόνο αν συνδυασθεί σε ένα πρόσωπο η φιλοσοφία και η δύναμη, αν οι φιλόσοφοι γίνουν κυβερνήτες ή οι κυβερνήτες φιλοσοφούν θα έχουμε ορθή διακυβέρνηση. Οι ηγέτες αντλούν οιονεί θείο πρόσωπο του κόσμου των ιδεών.


Οι δύο αρχαίοι φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι όταν ο άνθρωπος γίνει πενήντα ετών, στρέφει προς τα πάνω τα μάτια της ψυχής του. Είπε ο Διδάσκαλος: «Στα δεκαπέντε μου κυριεύτηκα απ' την επιθυμία να μελετήσω, στα τριάντα στάθηκα στα πόδια μου, στα σαράντα δεν είχα πια αμφιβολίες, στα πενήντα γνώριζα την Ουράνια εντολή, στα εξήντα το αυτί μου είχε ασκηθεί να την ακούει, στα εβδομήντα μπορούσα να ακολουθώ ό,τι επιθυμούσε η καρδιά μου, χωρίς να παραβαίνω τους κανόνες». (Ανάλεκτα, 2.2).

Το ερώτημα που γεννιέται είναι τι θα γίνει με την ποίηση; Μπορεί να γίνει αποδοχή του ποιητή στην άριστη πολιτεία; Για τον Κομφούκιο έχει παιδευτική σημασία ο κανόνας των ποιημάτων. Ο Κομφούκιος επέλεξε 305 ποιήματα για την παιδευτική τους αξία. Τα ποιήματα διεγείρουν τη φαντασία.

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα υπάρχει διαχωρισμός κόσμου ιδεών από τον κόσμο της φθοράς, υπάρχει πρότυπο στον ουρανό και ο ηγέτης έχει πρόσβαση στο πρότυπο.
Για τον Κομφούκιο ο κόσμος είναι ένας, δεν υπάρχει οντολογικός διαχωρισμός. Η δομή της πολιτείας δεν αμφισβητήθηκε ποτέ. Βασικό στοιχείο του ιδεογράμματος του ρήματος «κυβερνώ» είναι το νερό, που σημαίνει τον έλεγχο των ποταμών. ΄Οποιος δηλ. έχει την έλεγχο των τεχνικών ζητημάτων, είναι κατάλληλος να κυβερνήσει.
΄Όπως μπορεί εύκολα να καταλάβει κανείς, ο Κομφούκιος χρησιμοποιήθηκε για την προετοιμασία στελεχών.
Υπήρχε συνήθεια κομφουκιανοί λόγοι να πηγαίνουν στην αυλή του αυτοκράτορα με το φέρετρο τους, ασκούσαν κριτική και μόνο δύο αυτοκράτορες τους σεβάστηκαν. Τις περισσότερες φορές τους σκότωναν.
Η Κομφουκιανή σκέψη λέει ότι άμα είμαι ηθικά σωστός, θα λύσω τα τεχνικά προβλήματα Αυτό κυριάρχησε και στην πολιτιστική επανάσταση, όταν υποστήριζαν ότι θα παράγουν ατσάλι, αν είναι ηθικά σωστοί, χωρίς τεχνική.
Ασκήθηκε κριτική στον Κομφουκιανισμό, αλλά στην Κίνα υπάρχει συνέχεια, ξέρεις ότι θα ξεκινήσεις από κάπου και θα οδηγηθείς κάπου.

Η διάλεξη του Σωτήρη Χαλικιά ήταν ιδιαίτερα διαφωτιστική για τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις μεταξύ των δύο πολιτισμών, καθώς και τον κοινό τόπο συνάντησης των σκέψεων των δύο αρχαίων φιλοσόφων.
Και οι δύο φιλόσοφοι μετά από περιπλάνηση και αναζήτηση, επέστρεψαν στην πατρίδα τους με τη διαπίστωση ότι καμιά πολιτεία δεν κυβερνάται σωστά. Και οι δύο όμως πίστευαν βαθιά ότι είναι δυνατόν να υπάρξει ορθή ανθρώπινη πολιτεία, η υλοποίησή της είναι στόχος του ανθρώπου. Ωστόσο, οι δύο στοχαστές ακολουθούν διαφορετικές προσεγγίσεις.
Είναι δύο ξεχωριστοί πνευματικοί κόσμοι, το θέμα δεν είναι να τους συγκρίνουμε για να διαπιστώσουμε την ανωτερότητα ή την κατωτερότητα των Κινέζων, το θέμα είναι να καταλάβουμε ότι στράφηκαν αλλού.

Ακούγοντας όλα τα παραπάνω και πολλά περισσότερα που ειπώθηκαν εκείνο το απόγευμα, ένιωθα την ανάγκη να μη χάσω ούτε μία λέξη, να συγκρατήσω όσα περισσότερα μπορούσα από όσα ο χειμαρρώδης λόγος του Σωτήρη Χαλικιά μοιραζόταν μαζί μας. ΄Εχω την αίσθηση ότι κατάφερα να αποτυπώσω ένα μικρό μέρος από αυτά που γενναιόδωρα μας δόθηκαν με τη διάλεξη του γνωστού σινολόγου. Μια διάλεξη που αποτελεί και ένα κίνητρο να ξεφυλλίσουμε την Πολιτεία και τα Ανάλεκτα, αντλώντας μέσα από αυτά όχι μόνο στοιχεία για τη σκέψη των δύο φιλοσόφων, αλλά και μονοπάτια ζωής.