Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος ακόμη και στην εποχή του ήταν ένας θρύλος. Είχε τη φήμη ότι πατέρας του ήταν ο Απόλλων, έλεγαν ότι έκανε θαύματα, συνομιλούσε με δαίμονες και άκουγε τη «μουσική» των άστρων. Οι οπαδοί του τον θεωρούσαν ημίθεο.
Γεννήθηκε γύρω στα 560 π.Χ. στη Σάμο. Σ΄ αυτό το νησί ο Πυθαγόρας ήταν ανέκαθεν κάτι σαν ξένος, γιατί, ενώ η μητέρα του καταγόταν από εκεί, ο πατέρας του ήταν αλλοδαπός, από τη Φοινίκη ίσως, που είχε αποκτήσει τιμητικά την υπηκοότητα επειδή εξασφάλισε στους Σάμιους σιτάρι σε μια εποχή σιτοδείας. ΄Ετσι τον Πυθαγόρα δεν τον θεωρούσαν καθαρό ΄Ελληνα και, επιπλέον, η μυστικιστική κλίση του τον απέβαλε νωρίς από το κοινωνικό σώμα των συμπατριωτών του. Στα κατοπινά του χρόνια, απομακρύνθηκε από την ιωνική κουλτούρα και ταυτίστηκε δυναμικά με την Ανατολή – προσχώρηση στην οποία έδωσε συμβολικό χαρακτήρα αφαιρώντας την ελληνική χλαμύδα και υιοθετώντας στη θέση της το περσικό παντελόνι.
Δάσκαλοι του Πυθαγόρα υπήρξαν ο Αναξίμανδρος, ο Θαλής και άλλοι φιλόσοφοι της εποχής στη Σάμο. Αργότερα ο Πυθαγόρας ξεκίνησε για την Ανατολή, στην Αίγυπτο αρχικά και στη συνέχεια στη Βαβυλώνα. ΄Υστερα από δύο δεκαετίες, κατά τις οποίες μυήθηκε στις θρησκείες των περιοχών που επισκέφθηκε, επέστρεψε στη Σάμο, όπου ξεκίνησε να διδάσκει μαθηματικά και φιλοσοφία. Για άλλη μια φορά όμως, επειδή οι μυστικιστικές τάσεις του είχαν ελάχιστη απήχηση στη Σάμο, εγκατέλειψε την πατρίδα του και με σκοπό να ιδρύσει μια δική του κοινότητα, όπου αφοσιωμένοι οπαδοί θα αφιερώνονταν σε μια ζωή θρησκευτικού στοχασμού και μελέτης του «θείου» και κατέφυγε στον Κρότωνα της ν. Ιταλίας. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του χάνονται στην αχλύ του μύθου. Ανάμεσα στα 510 και 500 π.Χ. ο Κύλων, ένας ευπατρίδης του Κρότωνα, ηγήθηκε μιας εξέγερσης κατά της πυθαγόρειας κοινότητας, που κατέληξε στη διάλυσή της. Στη διάρκεια της εξέγερσης ο Πυθαγόρας δραπέτευσε και λέγεται ότι πέρασε το υπόλοιπο της μακρόχρονης ζωής του περιπλανώμενος στην Ιταλία και διδάσκοντας τη διδασκαλία του. Λέγεται ακόμη ότι όταν πέθανε, ανελήφθη στους ουρανούς από ένα ναό των μουσών.
Δεν διασώθηκε κανένα αρχείο της πυθαγόρειας κοινότητας, λόγω της άκρας μυστικότητας, που επικρατούσε στην ομάδα. Οι λεπτομέρειες της λειτουργίας της παραμένουν τυλιγμένες στο μυστήριο. Αρχαίοι σχολιαστές έλεγαν ότι οι μύστες έπρεπε να υποστούν μια δοκιμαστική περίοδο, την «πυθαγόρεια σιωπή», που έφτανε τα πέντε χρόνια, στη διάρκεια της οποίας θα έμεναν αμίλητοι για να δείξουν τον αυτοέλεγχό τους. Μεταξύ των πρώτων πυθαγορείων υπήρχαν γυναίκες που συμμετείχαν στις σπουδές των μαθηματικών. Η γυναίκα του Πυθαγόρα, η Θεανώ ήταν δραστήριο μέλος και έχαιρε εκτιμήσεως στους κόλπους της κοινότητας. Η κοινότητα λειτουργούσε και ως φιλοσοφική και ως μαθηματική σχολή. Τα μέλη ήταν δύο ειδών: οι ακροατές, που ζούσαν εκτός της κοινότητας και την επισκέπτονταν μόνο για διδαχή και πνευματική καθοδήγηση και οι μαθηματικοί, που ζούσαν μέσα στην κοινότητα και αφιέρωναν τον εαυτό τους σε μια πυθαγόρεια ζωή. Η ζωή αυτή ήταν κοινοβιακή, δεν έτρωγαν κρέας ή ψάρι, δεν φορούσαν μάλλινα ή δερμάτινα και η γνώση φυλαγόταν μυστική μέσα στην κοινότητα.
Τα παραπάνω αποτελούν απόσπασμα από το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου της Μαργαρίτας Βερτχάιμ «το παντελόνι του Πυθαγόρα» σχετικά με τη ζωή του πρώτου στοχαστή που είδε την ουσία της πραγματικότητας στην άυλη μαγεία των αριθμών.
Εδώ οφείλουμε να προσθέσουμε, αναφορικά με την καταγωγή του Πυθαγόρα, ότι, σύμφωνα με πληροφορίες που προέρχονται από τον Απολλώνιο στο βιβλίο του "Περί Πυθαγόρου", τον Πορφύριο στο "Πυθαγόρου Βίος" και τον Ιάμβλιχο στο "Περί του Πυθαγορείου βίου", ο πατέρας του, ο Μνήσαρχος όχι μόνον ήταν Σάμιος αλλά και απόγονος του Αγκαίου, του πρώτου αποικιστή της Σάμου. Λέγεται ακόμη ότι όταν ο Μνήσαρχος βρέθηκε στους Δελφούς για εμπορικούς λόγους, μαζί με την γυναίκα του που δε γνώριζε ότι ήταν έγκυος, ζήτησε χρησμό από την Πυθία σχετικά με το επικείμενο ταξίδι του προς την Συρία. Η Πυθία χρησμοδότησε ότι αυτός μεν θα αποκτήσει πολλά χρήματα, η δε γυναίκα του πως θα γεννήσει παιδί που θα διαφέρει κατά την ωραιότητα και τη σοφία από όλους τους ανθρώπους και προσφέρει τη γνώση του στο ανθρώπινο γένος. Ο Μνήσαρχος τότε, επειδή κατάλαβε ότι κάτι σπουδαίο και θεόσταλτο θα προέκυπτε, μετονόμασε την γυναίκα του από Παρθενίδα σε Πυθαΐδα. Κατόπιν επιχείρησε το ταξίδι που σχεδίαζε με αποτέλεσμα όσο βρισκόταν στην φοινικική Σιδώνα να γεννήσει η Πυθαΐδα το γιο τους. Ο Μνήσαρχος ονόμασε το νεογέννητο Πυθαγόρα διότι είχε προφητευτεί από τον Πύθιο Απόλλωνα.
Ανάμεσα στους θρύλους που σχετίζονται με το πρόσωπό του γνωστοί είναι οι ακόλουθοι: κάποτε, όταν περνούσε μαζί με συντρόφους του τον ποταμό Κάσα, το ποτάμι του απηύθυνε χαιρετισμό λέγοντας: "Πυθαγόρα, χαίρε". Σε μια άλλη περίσταση αναφέρεται ότι συνομιλούσε με μαθητές του την ίδια μέρα και ώρα στο Μεταπόντιο και στον Κρότωνα.
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η μυστικότητα με την οποία περιβαλλόταν η διδασκαλία του Πυθαγόρα είναι υπεύθυνη για τις ελλιπείς πληροφορίες σχετικά με τη ζωή του, παρόλο που η προσωπικότητα και το έργο του υπήρξαν πολύ σημαντικά όχι μόνο για την αρχαία Ελλάδα, αλλά και για ολόκληρο τον κόσμο.
Δευτέρα 24 Μαΐου 2010
Κυριακή 23 Μαΐου 2010
"Το παντελόνι του Πυθαγόρα" της Μαργαρίτα Βερτχάιμ
«Σ΄ αυτό το βιβλίο χρησιμοποιώ τη λέξη «φυσική» με μια ευρύτερη έννοια απ΄ όσο θα ήθελαν οι ειδικοί. Στον όρο αυτό εμπερικλείω ό,τι πολλές φορές θεωρούμε ως δύο ξέχωρους κλάδους: φυσική και αστρονομία. Ο λόγος αυτής της συνεκδοχής είναι ότι στόχος του βιβλίου είναι να σκιαγραφήσει το ιστορικό των προσπαθειών του δυτικού πολιτισμού ν΄ αποδώσει τον κόσμο με μαθηματικούς όρους – στόχος που από τον 17ο αιώνα έγινε το κυρίαρχο γνώρισμα της αποκαλούμενης «φυσικής» επιστήμης. Από ιστορική άποψη, ο ουρανός ήταν το πρώτο τμήμα του κόσμου που υποβλήθηκε σε μαθηματική εξέταση, και μόνο με την επιστημονική επανάσταση η μαθηματική μέθοδος επεκτάθηκε και στη γήινη επικράτεια. Προηγουμένως, λοιπόν, η επιστήμη της «φυσικής» δεν είχε καμιά σχέση με τα μαθηματικά, βασιζόταν όμως στην αριστοτελική σκέψη. Ενώ αληθεύει ότι σήμερα πολλά πανεπιστήμια έχουν ξεχωριστά τμήματα φυσικής και αστρονομίας, εξίσου αληθεύει ότι από τον Νεύτωνα και πέρα η κοσμολογία ήταν στα χέρια των φυσικών. Δεδομένου ότι ο ανεπίσημος σκοπός της φυσικής σήμερα είναι ν΄ ανακαλύψει μια σειρά εξισώσεων που θα συνένωνε το σύμπαν με τον υποατομικό κόσμο, δικαιολογείται νομίζω μέσα στα πλαίσια του βιβλίου να δούμε την αστρονομία σαν ένα ειδικό κλάδο της ευρύτερης δραστηριότητας που σήμερα αποκαλούμε «φυσική».
Με αυτή τη γενική ιδέα για την έννοια της φυσικής, διαγράφει η Μαργαρίτα Βερτχάιμ την ορολογία που χρησιμοποιεί στο βιβλίο της «το παντελόνι του Πυθαγόρα», με καθαρότητα, σαφήνεια και ειλικρίνεια. Με πρόθεση να κάνει τον αναγνώστη κοινωνό των προβληματισμών και συμπερασμάτων της, χωρίς δογματισμούς, αλλά με διαλλακτικότητα και ανοικτό ορίζοντα σκέψης.
«…΄Υστερα από δυόμισυ χρόνια που πέρασα διαβάζοντας εξαρχής την ιστορία της φυσικής, από τον Πυθαγόρα μέχρι τον Στέφεν Χόκινγκ, άρχισα να παρατηρώ ένα μοντέλο για το οποίο δεν με είχε προετοιμάσει τίποτε από την παιδεία μου στη φυσική. Είδα ότι σε κάθε εποχή που είχαν καταγράψει οι ιστορικοί της επιστήμης, πρόβαλλε διαρκώς το ζήτημα του Θεού και της θρησκείας. ΄Αρχισα να αντιλαμβάνομαι ότι η πλημμυρίδα των «θεολογικών» σκέψεων που διατυπώνουν οι φυσικοί στην εποχή μας – όλη η συζήτηση περί «Θεϊκού νου» και λοιπά – δεν ήταν κάτι καινούριο, αλλά η τελευταία εκδήλωση μιας πανάρχαιας παράδοσης. Η φυσική, όπως έφτασα στο σημείο να καταλάβω, υπήρξε ανέκαθεν μια σχεδόν θρησκευτική ενασχόληση…
Επειδή ακριβώς δεν είχα ξεκινήσει να αναζητώ τη θρησκευτική διάσταση στη φυσική, αλλά την είχα ανακαλύψει μόνον ύστερα από πολλά χρόνια εντατικής μελέτης, πιστεύω ότι έχει εγκυρότητα η διατριβή μου…
΄Όπως ακριβώς δεν ισχυρίζομαι ότι μια θρησκευτική παρόρμηση είναι ο κύριος λόγος ύπαρξης της φυσικής, έτσι και δεν υποστηρίζω ότι αυτό είναι η πλήρης εξήγηση για τον αποκλεισμό των γυναικών από αυτήν. ΄Όπως σε όλες τις επιστήμες, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν πολλά εμπόδια για μια καριέρα στη φυσική και το πρόβλημα δεν μπορεί να αναχθεί σε μία μόνο αιτία. Εκείνο που εγώ ισχυρίζομαι είναι ότι ο πανάρχαιος σύνδεσμος ανάμεσα στη φυσική και τη θρησκεία έχει εδραιώσει ισχυρές ψυχολογικές και πολιτισμικές παραμέτρους στην κοινωνία μας, που συνεχίζουν να λειτουργούν ως φραγμός για τις γυναίκες. Δεν είναι ασήμαντη υπόθεση να αναγνωριστεί αυτός ο φραγμός, γιατί αν δεν καταλάβουμε την ιστορική αδράνεια των ψυχοκοινωνικών δυνάμεων δεν θα μπορέσουμε ποτέ να τις υπερνικήσουμε…
Το βιβλίο αυτό δεν διατείνεται ότι αποτελεί μια οριστική ιστορία της φυσικής. Αποπειράται να δώσει μια προσιτή και συνοπτική καταγραφή ενός θέματος που συχνά χαρακτηρίστηκε ως ακατανόητο και δυσπρόσιτο. Από τα παιδικά μου χρόνια, η φυσική ήταν η αγάπη της ζωής μου. Και ο σκοπός εδώ, είναι πάνω απ΄ όλα να κάνω προσιτό σ΄ ένα ευρύτερο κοινό ένα θέμα που αγαπώ».
Μέσα από τον πρόλογό της η Μαργαρίτα Βέρτχάιμ εκθέτει συνοπτικά το θέμα του βιβλίου, της διατριβής της όπως το ονομάζει και στην εισαγωγή της διατυπώνει με σαφήνεια και καθαρότητα την άποψή της σχετικά με την απουσία των γυναικών από την ενασχόληση με τη βασισμένη στα μαθηματικά επιστήμη. «…υποστηρίζω ότι, ως ένα μεγάλο βαθμό, η εξήγηση γι΄ αυτή την αδικία βρίσκεται στις θρησκευτικές ρίζες και στα συνεχιζόμενα θρησκευτικά ρεύματα της νεότερης φυσικής». Παρακάτω γράφει «Η σχέση ανάμεσα στη θρησκεία και την επιστήμη τη βασισμένη στα μαθηματικά έχει τις ρίζες της βαθιά, μέσα στην αχλύ της ιστορίας. Ανάγεται στην αυγή του δυτικού πολιτισμού, στην Ελλάδα του 6ου αιώνα». Από τον 17ο αιώνα μέχρι τα μέσα του 20ου συνεχώς, γυναίκες όπως η Εμιλί ντε Σατελέ, Λάουρα Μπάσι, Μαίρη Σόμερβιλ, Μαρί Κιουρί, Λίζα Μάιτνερ, καθώς και η Τσιεν-Σιουνγκ Βου, χρειάστηκε να αγωνιστούν ακόμη και για να ασκούν απλώς την επιστήμη της φυσικής. Σύμφωνα με τη συγγραφέα η «ιερατική» αντίληψη των φυσικών εξακολουθεί να ορθώνεται ως ισχυρό εμπόδιο στις γυναίκες. Συνεχίζει να τροφοδοτεί την πανάρχαια πεποίθηση ότι η μαθηματική επιστήμη είναι ένα καθαρά ανδρικό επίτευγμα. Η έλλειψη γυναικών στη φυσική είναι ένα ζήτημα που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ελαφρά τη καρδία. Η συμμετοχή των γυναικών στην ανάπτυξη των τεχνολογικών εφαρμογών, όπως στη βιομηχανία κατασκευής μικροτσίπ και στις τηλεπικοινωνίες, θα οδηγήσει στη συμμετοχή τους στις αποφάσεις για το ποιους τεχνολογικούς στόχους θα προσπαθήσουν να κατακτήσουν ακόμη οι φυσικοί, αλλά και στον καθορισμό των κατευθύνσεων που πρέπει να πάρει η ίδια η επιστήμη. Κατά τη συγγραφέα η εμμονή των νεότερων φυσικών σε μια θεωρία των πάντων είναι κοινωνικά ανεύθυνη, διότι δεν είναι μόνο εντελώς άσχετη με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων και την αγωνία τους, αλλά και ακατανόητη για την πλειονότητα του κόσμου. Η μεγαλύτερη παρουσία των γυναικών θα επιδρούσε εξισορροπητικά στην κοινότητα της φυσικής επιστήμης και στην πρακτική εφαρμογή της. Σε αντίθεση με τον Ρόμπερτ Ουίλσον, ο οποίος, όταν ρωτήθηκε από κάποιον γερουσιαστή αν ο επιταχυντής Φέρμιλαμπ θα είχε κάποια σχέση με την ασφάλεια της Αμερικής, απάντησε: «Απλώς έχει να κάνει με το σεβασμό με τον οποίο αντιμετωπίζουμε ο ένας τον άλλον, με την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, με την αγάπη μας για τον πολιτισμό. ΄Εχει να κάνει με το αν είμαστε καλοί ζωγράφοι, αξιόλογοι γλύπτες, μεγάλοι ποιητές. Εννοώ όλα τα πράγματα που σεβόμαστε πραγματικά, τιμούμε και υπερασπιζόμαστε στην πατρίδα μας. Δεν έχει καμιά σχέση με την άμυνα της χώρας μας, έχει σχέση απλώς με το να μας κάνει αντάξιους να την υπερασπιστούμε». Ενώ η Μαργαρίτα Βέρτχάιμ πιστεύει ότι χρειαζόμαστε μια νέα αντίληψη από μέρους των φυσικών, μια αντίληψη που να μην είναι τόσο καθηλωμένη σε σχεδόν θρησκευτικούς, εξαιρετικά αφηρημένους στόχους, η οποία να ενδιαφέρεται περισσότερο για τη θετική συμβολή στις ανάγκες και στις αγωνίες της κοινωνίας εν γένει. Αν και γνωρίζει ότι είναι αδύνατον να προβλέψουμε ποια αλλαγή θα έφερναν οι γυναίκες στην αντίληψη και πρακτική της φυσικής, πιστεύει ότι έχουν ένα σημαντικό ρόλο να παίξουν βοηθώντας να γίνουν και τα δυο πιο ηθικά. «΄Αλλωστε, όπως σε κάθε κοινωνία, οι καλύτεροι σκοποί αναδύονται από τα όνειρα ανδρών και γυναικών μαζί. Ύστερα από δυόμισυ χιλιάδες χρόνια ήλθε η στιγμή να ενστερνιστεί ο ΄Ανδρας Μαθηματικός τη συνεργασία της Γυναίκας Μαθηματικού. ΄Εχει έλθει η στιγμή να οραματισθούν και να κάνουν πράξη, από κοινού τα δύο φύλα, μια επιστήμη βασισμένη στα μαθηματικά».
Πολλά ερωτήματα γεννά το βιβλίο της Μαργαρίτας Βερτχάιμ, όπως σχετικά με την επίδραση της θρησκείας στην εξέλιξη της επιστήμης, σχετικά με τη διαφορετικότητα των γυναικών, ιδιαίτερα ως προς την αντίληψη τους για την επιστήμη, σχετικά με την προσωπική ζωή μεγάλων επιστημόνων όπως ο Νεύτων, ο Αϊνστάιν και ο Κέπλερ, αλλά και ειδικά ως προς τους λόγους που εμπόδισαν τη γυναίκα να ασχοληθεί με την επιστήμη της φυσικής. ΄Ισως και αυτή να είναι η δύναμη ενός επιστημονικού βιβλίου, να γεννά ερωτήματα και να ωθεί τον αναγνώστη να μετρηθεί μαζί του αναζητώντας κι άλλες πηγές, κι άλλες πληροφορίες που θα καταρρίψουν το βιβλίο ή θα το επιβεβαιώσουν ή θα παρουσιάσουν μια άλλη άποψη. Το παντελόνι του Πυθαγόρα είναι ένα ενδιαφέρον βιβλίο και δίκαια αγαπήθηκε τόσο γρήγορα τόσο από το αναγνωστικό κοινό όσο και από επιστήμονες, αφού χειρίζεται ένα θέμα πρωτοποριακά με τρόπο εύληπτο, αλλά και απολαυστικό. ΄Αλλωστε η Μαργαρίτα Βέρτχάιμ ανοίγει ένα δρόμο, μέσα από την επίμονη μελέτη της, την πλούσια βιβλιογραφία της, την συνέπεια με την οποία παρακολουθεί τη φυσική να εξελίσσεται μέσα στους αιώνες σε συνάρτηση με τη γυναίκα, την εμπεριστατωμένη της αναφορά στις γυναίκες επιστήμονες που κοσμούν τον πολιτισμό μας. Μπορούμε να απολαύσουμε το τοπίο που μας προτείνει, μπορούμε να το προσπεράσουμε. Ας έχουμε όμως στο νου μας ότι κάθε άποψη είναι σημαντική γιατί παρουσιάζει μια άλλη προοπτική, ευτυχώς, μια άλλη προοπτική που επιτρέπει στον κάθε άνθρωπο να είναι διαφορετικός και να σκέφτεται και να εκφράζεται διαφορετικά από κάθε άλλον.
Με αυτή τη γενική ιδέα για την έννοια της φυσικής, διαγράφει η Μαργαρίτα Βερτχάιμ την ορολογία που χρησιμοποιεί στο βιβλίο της «το παντελόνι του Πυθαγόρα», με καθαρότητα, σαφήνεια και ειλικρίνεια. Με πρόθεση να κάνει τον αναγνώστη κοινωνό των προβληματισμών και συμπερασμάτων της, χωρίς δογματισμούς, αλλά με διαλλακτικότητα και ανοικτό ορίζοντα σκέψης.
«…΄Υστερα από δυόμισυ χρόνια που πέρασα διαβάζοντας εξαρχής την ιστορία της φυσικής, από τον Πυθαγόρα μέχρι τον Στέφεν Χόκινγκ, άρχισα να παρατηρώ ένα μοντέλο για το οποίο δεν με είχε προετοιμάσει τίποτε από την παιδεία μου στη φυσική. Είδα ότι σε κάθε εποχή που είχαν καταγράψει οι ιστορικοί της επιστήμης, πρόβαλλε διαρκώς το ζήτημα του Θεού και της θρησκείας. ΄Αρχισα να αντιλαμβάνομαι ότι η πλημμυρίδα των «θεολογικών» σκέψεων που διατυπώνουν οι φυσικοί στην εποχή μας – όλη η συζήτηση περί «Θεϊκού νου» και λοιπά – δεν ήταν κάτι καινούριο, αλλά η τελευταία εκδήλωση μιας πανάρχαιας παράδοσης. Η φυσική, όπως έφτασα στο σημείο να καταλάβω, υπήρξε ανέκαθεν μια σχεδόν θρησκευτική ενασχόληση…
Επειδή ακριβώς δεν είχα ξεκινήσει να αναζητώ τη θρησκευτική διάσταση στη φυσική, αλλά την είχα ανακαλύψει μόνον ύστερα από πολλά χρόνια εντατικής μελέτης, πιστεύω ότι έχει εγκυρότητα η διατριβή μου…
΄Όπως ακριβώς δεν ισχυρίζομαι ότι μια θρησκευτική παρόρμηση είναι ο κύριος λόγος ύπαρξης της φυσικής, έτσι και δεν υποστηρίζω ότι αυτό είναι η πλήρης εξήγηση για τον αποκλεισμό των γυναικών από αυτήν. ΄Όπως σε όλες τις επιστήμες, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν πολλά εμπόδια για μια καριέρα στη φυσική και το πρόβλημα δεν μπορεί να αναχθεί σε μία μόνο αιτία. Εκείνο που εγώ ισχυρίζομαι είναι ότι ο πανάρχαιος σύνδεσμος ανάμεσα στη φυσική και τη θρησκεία έχει εδραιώσει ισχυρές ψυχολογικές και πολιτισμικές παραμέτρους στην κοινωνία μας, που συνεχίζουν να λειτουργούν ως φραγμός για τις γυναίκες. Δεν είναι ασήμαντη υπόθεση να αναγνωριστεί αυτός ο φραγμός, γιατί αν δεν καταλάβουμε την ιστορική αδράνεια των ψυχοκοινωνικών δυνάμεων δεν θα μπορέσουμε ποτέ να τις υπερνικήσουμε…
Το βιβλίο αυτό δεν διατείνεται ότι αποτελεί μια οριστική ιστορία της φυσικής. Αποπειράται να δώσει μια προσιτή και συνοπτική καταγραφή ενός θέματος που συχνά χαρακτηρίστηκε ως ακατανόητο και δυσπρόσιτο. Από τα παιδικά μου χρόνια, η φυσική ήταν η αγάπη της ζωής μου. Και ο σκοπός εδώ, είναι πάνω απ΄ όλα να κάνω προσιτό σ΄ ένα ευρύτερο κοινό ένα θέμα που αγαπώ».
Μέσα από τον πρόλογό της η Μαργαρίτα Βέρτχάιμ εκθέτει συνοπτικά το θέμα του βιβλίου, της διατριβής της όπως το ονομάζει και στην εισαγωγή της διατυπώνει με σαφήνεια και καθαρότητα την άποψή της σχετικά με την απουσία των γυναικών από την ενασχόληση με τη βασισμένη στα μαθηματικά επιστήμη. «…υποστηρίζω ότι, ως ένα μεγάλο βαθμό, η εξήγηση γι΄ αυτή την αδικία βρίσκεται στις θρησκευτικές ρίζες και στα συνεχιζόμενα θρησκευτικά ρεύματα της νεότερης φυσικής». Παρακάτω γράφει «Η σχέση ανάμεσα στη θρησκεία και την επιστήμη τη βασισμένη στα μαθηματικά έχει τις ρίζες της βαθιά, μέσα στην αχλύ της ιστορίας. Ανάγεται στην αυγή του δυτικού πολιτισμού, στην Ελλάδα του 6ου αιώνα». Από τον 17ο αιώνα μέχρι τα μέσα του 20ου συνεχώς, γυναίκες όπως η Εμιλί ντε Σατελέ, Λάουρα Μπάσι, Μαίρη Σόμερβιλ, Μαρί Κιουρί, Λίζα Μάιτνερ, καθώς και η Τσιεν-Σιουνγκ Βου, χρειάστηκε να αγωνιστούν ακόμη και για να ασκούν απλώς την επιστήμη της φυσικής. Σύμφωνα με τη συγγραφέα η «ιερατική» αντίληψη των φυσικών εξακολουθεί να ορθώνεται ως ισχυρό εμπόδιο στις γυναίκες. Συνεχίζει να τροφοδοτεί την πανάρχαια πεποίθηση ότι η μαθηματική επιστήμη είναι ένα καθαρά ανδρικό επίτευγμα. Η έλλειψη γυναικών στη φυσική είναι ένα ζήτημα που δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ελαφρά τη καρδία. Η συμμετοχή των γυναικών στην ανάπτυξη των τεχνολογικών εφαρμογών, όπως στη βιομηχανία κατασκευής μικροτσίπ και στις τηλεπικοινωνίες, θα οδηγήσει στη συμμετοχή τους στις αποφάσεις για το ποιους τεχνολογικούς στόχους θα προσπαθήσουν να κατακτήσουν ακόμη οι φυσικοί, αλλά και στον καθορισμό των κατευθύνσεων που πρέπει να πάρει η ίδια η επιστήμη. Κατά τη συγγραφέα η εμμονή των νεότερων φυσικών σε μια θεωρία των πάντων είναι κοινωνικά ανεύθυνη, διότι δεν είναι μόνο εντελώς άσχετη με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων και την αγωνία τους, αλλά και ακατανόητη για την πλειονότητα του κόσμου. Η μεγαλύτερη παρουσία των γυναικών θα επιδρούσε εξισορροπητικά στην κοινότητα της φυσικής επιστήμης και στην πρακτική εφαρμογή της. Σε αντίθεση με τον Ρόμπερτ Ουίλσον, ο οποίος, όταν ρωτήθηκε από κάποιον γερουσιαστή αν ο επιταχυντής Φέρμιλαμπ θα είχε κάποια σχέση με την ασφάλεια της Αμερικής, απάντησε: «Απλώς έχει να κάνει με το σεβασμό με τον οποίο αντιμετωπίζουμε ο ένας τον άλλον, με την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, με την αγάπη μας για τον πολιτισμό. ΄Εχει να κάνει με το αν είμαστε καλοί ζωγράφοι, αξιόλογοι γλύπτες, μεγάλοι ποιητές. Εννοώ όλα τα πράγματα που σεβόμαστε πραγματικά, τιμούμε και υπερασπιζόμαστε στην πατρίδα μας. Δεν έχει καμιά σχέση με την άμυνα της χώρας μας, έχει σχέση απλώς με το να μας κάνει αντάξιους να την υπερασπιστούμε». Ενώ η Μαργαρίτα Βέρτχάιμ πιστεύει ότι χρειαζόμαστε μια νέα αντίληψη από μέρους των φυσικών, μια αντίληψη που να μην είναι τόσο καθηλωμένη σε σχεδόν θρησκευτικούς, εξαιρετικά αφηρημένους στόχους, η οποία να ενδιαφέρεται περισσότερο για τη θετική συμβολή στις ανάγκες και στις αγωνίες της κοινωνίας εν γένει. Αν και γνωρίζει ότι είναι αδύνατον να προβλέψουμε ποια αλλαγή θα έφερναν οι γυναίκες στην αντίληψη και πρακτική της φυσικής, πιστεύει ότι έχουν ένα σημαντικό ρόλο να παίξουν βοηθώντας να γίνουν και τα δυο πιο ηθικά. «΄Αλλωστε, όπως σε κάθε κοινωνία, οι καλύτεροι σκοποί αναδύονται από τα όνειρα ανδρών και γυναικών μαζί. Ύστερα από δυόμισυ χιλιάδες χρόνια ήλθε η στιγμή να ενστερνιστεί ο ΄Ανδρας Μαθηματικός τη συνεργασία της Γυναίκας Μαθηματικού. ΄Εχει έλθει η στιγμή να οραματισθούν και να κάνουν πράξη, από κοινού τα δύο φύλα, μια επιστήμη βασισμένη στα μαθηματικά».
Πολλά ερωτήματα γεννά το βιβλίο της Μαργαρίτας Βερτχάιμ, όπως σχετικά με την επίδραση της θρησκείας στην εξέλιξη της επιστήμης, σχετικά με τη διαφορετικότητα των γυναικών, ιδιαίτερα ως προς την αντίληψη τους για την επιστήμη, σχετικά με την προσωπική ζωή μεγάλων επιστημόνων όπως ο Νεύτων, ο Αϊνστάιν και ο Κέπλερ, αλλά και ειδικά ως προς τους λόγους που εμπόδισαν τη γυναίκα να ασχοληθεί με την επιστήμη της φυσικής. ΄Ισως και αυτή να είναι η δύναμη ενός επιστημονικού βιβλίου, να γεννά ερωτήματα και να ωθεί τον αναγνώστη να μετρηθεί μαζί του αναζητώντας κι άλλες πηγές, κι άλλες πληροφορίες που θα καταρρίψουν το βιβλίο ή θα το επιβεβαιώσουν ή θα παρουσιάσουν μια άλλη άποψη. Το παντελόνι του Πυθαγόρα είναι ένα ενδιαφέρον βιβλίο και δίκαια αγαπήθηκε τόσο γρήγορα τόσο από το αναγνωστικό κοινό όσο και από επιστήμονες, αφού χειρίζεται ένα θέμα πρωτοποριακά με τρόπο εύληπτο, αλλά και απολαυστικό. ΄Αλλωστε η Μαργαρίτα Βέρτχάιμ ανοίγει ένα δρόμο, μέσα από την επίμονη μελέτη της, την πλούσια βιβλιογραφία της, την συνέπεια με την οποία παρακολουθεί τη φυσική να εξελίσσεται μέσα στους αιώνες σε συνάρτηση με τη γυναίκα, την εμπεριστατωμένη της αναφορά στις γυναίκες επιστήμονες που κοσμούν τον πολιτισμό μας. Μπορούμε να απολαύσουμε το τοπίο που μας προτείνει, μπορούμε να το προσπεράσουμε. Ας έχουμε όμως στο νου μας ότι κάθε άποψη είναι σημαντική γιατί παρουσιάζει μια άλλη προοπτική, ευτυχώς, μια άλλη προοπτική που επιτρέπει στον κάθε άνθρωπο να είναι διαφορετικός και να σκέφτεται και να εκφράζεται διαφορετικά από κάθε άλλον.
Πέμπτη 13 Μαΐου 2010
Το Εργαστήρι του Δρ. Καλιγκάρι στο Βόλο
Μια ιδιαίτερη πολιτιστική βραδιά επιφύλαξε στους Βολιώτες το Σάββατο το βράδυ, στις 8 Μαΐου, ο Ανδρέας Μιμαίος με την προβολή της ταινίας βωβού κινηματογράφου «Το εργαστήρι του Δρ. Καλιγκάρι» και τη συνοδεία ζωντανής μουσικής με το μουσικό συγκρότημα «Weimarer Ensemble».
«Το εργαστήρι του Δρ. Καλιγκάρι» είναι γερμανικό ασπρόμαυρο εξπρεσιονιστικό έργο του 1920. Θεωρείται ως έργο-ορόσημο στην ιστορία του κινηματογράφου και ειδικότερα του κινήματος του γερμανικού εξπρεσιονισμού.
Κάποτε σε ένα πανηγύρι εμφανίζεται ένας πλανόδιος μάγος, ο Δρ. Καλιγκάρι με τον υπνοβάτη Τσέζαρε που βρίσκεται σε ύπνο εδώ και 25 χρόνια. Ο μάγος στις παραστάσεις του ξυπνάει τον υπνοβάτη για να απαντήσει στις ερωτήσεις του κοινού. Ένας από τους θεατές, ο ΄Αλαν, τον ρωτάει: «Πόσο θα ζήσω ακόμα;» και ο Τσέζαρε του απαντάει: «Το τέλος σου θα έρθει σύντομα. Απόψε θα πεθάνεις.» Πραγματικά ο θεατής αυτός δολοφονείται την ίδια νύχτα. Από κει και πέρα η μικρή πόλη τρομοκρατείται από μια σειρά μυστηριωδών νυκτερινών δολοφονιών. Η αστυνομία πιάνει έναν μικρολωποδύτη που ομολογεί ότι σκόπευε να δολοφονήσει μια γριούλα, αλλά για τις δολοφονίες είναι αθώος.
Ενώ ο Τσέζαρε βρίσκεται νεκρός μετά την αποτυχημένη προσπάθειά του να απαγάγει την νεαρή και όμορφη Τζέην, ο Φράνσις, φίλος του δολοφονημένου θεατή, αρχίζει έρευνες και ανακαλύπτει μια τρομερή αλήθεια, ο μάγος είναι ο διευθυντής του τρελοκομείου της πόλης, που χρησιμοποιεί για ψευδώνυμο το όνομα Δρ. Καλιγκάρι. Ο Δρ. Καλιγκάρι είχε κάνει μια διατριβή με θέμα ένα μύθο του 11ου αι., σύμφωνα με τον οποίο ο ομώνυμος μάγος είχε δημιουργήσει έναν δαίμονα, τον Τσέζαρε. Ο Καλιγκάρι είχε συνεχίσει στην διάρκεια της σταδιοδρομίας του να ασχολείται με τον μύθο αυτό, προσπαθώντας να τον επαναλάβει. Όταν μια μέρα οι γιατροί του τρελοκομείου του έφεραν έναν ασθενή υπνοβάτη που κοιμόταν διαρκώς, ο Δρ. Καλιγκάρι συνειδητοποιεί ότι αυτή είναι μια μοναδική ευκαιρία και αποφασίζει να χρησιμοποιήσει τον υπνοβάτη για να πραγματοποιήσει κρυφά τα σχέδιά του. Ο υπνοβάτης παίρνει το όνομα του πνεύματος Τσέζαρε και γίνεται άβουλος δούλος του Δρ. Καλιγκάρι. Μέσα στον ύπνο του εκπληρώνει τις νυκτερινές δολοφονίες που αυτός του υπαγορεύει.
Τελικά ο Φράνσις αποκαλύπτει την αλήθεια και κατορθώνει να πιάσουν τον Δρ. Καλιγκάρι και να τον κλείσουν μέσα στο ίδιο το τρελοκομείο φορώντας του τον ζουρλομανδύα. Το έργο θα έχει όμως μια άλλη, απρόβλεπτη κατάληξη …
Ο Γερμανικός Εξπρεσιονισμός ξεκινά από την ζωγραφική στις αρχές του α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και μεταφέρει την αγωνία των καλλιτεχνών για τη μορφή που σταδιακά αποκτά η γερμανική κοινωνία και ο κόσμος γενικότερα. Αργότερα το κίνημα περνά στον κινηματογράφο. Αναπτύσσεται την περίοδο του μεσοπολέμου και εκφράζει παρόμοια συναισθήματα με αυτά της ζωγραφικής. Αντί να θριαμβολογεί και να μιλά για την ηθική που μπορεί το άτομο να επιδείξει, παρουσιάζει ένα κόσμο σκοτεινό, βίαιο και επικίνδυνο. Φανερώνει τη χρεοκοπία της πίστης στη λογική και την επιστήμη και τον τρόμο για τον πόλεμο που έρχεται. Ένα πόλεμο που προκαλεί η κοινωνία της λογικής και της επιστήμης. Για το λόγο αυτό συχνά οι ταινίες προβάλλουν ιστορίες ανθρωποφάγων τεράτων (Νοσφερατου- Μουρνάου) παραφρόνων (Το εργαστήρι του Δρ. Καλιγγάρι) και κοινωνικών αντιπαραθέσεων με μεταφυσικά στοιχεία (Μετρόπολις - Λανγκ).
Ο γερμανικός εξπρεσιονισμός στον κινηματόγραφο έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
1. Τα σκηνικά, τα κουστούμια και ο φωτισμός είναι ιδιαίτερα εκφραστικά.
Μοιάζουν με πίνακες ζωγραφικής.
2. Κάθε πλάνο έχει απόλυτη συμμετρία στη σύνθεση, στη μορφή του ηθοποιού, των ρούχων του και του σκηνικού περιβάλλοντος με αποτέλεσμα τα πλάνα να θυμίζουν περισσότερο έργα ζωγραφικής παρά τον πραγματικό κόσμο.
3. Υπάρχει μόνο μία έντονη πηγή φωτός που μετατρέπει τον χώρο σε επίπεδη επιφάνεια. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται έντονες φωτοσκιάσεις. Συχνά οι παραμορφωμένες σκιές των ηθοποιών αντικαθιστούν το σώμα.
4. Στόχος των ηθοποιών είναι η κίνηση τους να έρχεται σε αρμονία με το σκηνικό περιβάλλον. ΄Αλλοτε μένουν ακίνητοι και άλλοτε κάνουν ξαφνικές γρήγορες κινήσεις. Οι γκριμάτσες τους προσεγγίζουν το γκροτέσκο.
5. Η αφήγηση στα εξπρεσιονιστικά έργα αναφέρεται στο παρελθόν. Κάποιο πρόσωπο μας αφηγείται μια ιστορία. Ο θεατής γνωρίζει ότι όλο το έργο έχει εξελιχθεί σε κάποιο παλαιότερο χρόνο και τη στιγμή της έναρξης της ταινίας έχει ήδη ολοκληρωθεί και τελειώσει.
Γενικά μπορούμε να πούμε ότι οι παραμορφώσεις που επιτυγχάνονται με τις περίεργες οπτικές γωνίες της κάμερας, τα γωνιώδη σκηνικά και κουστούμια και το φωτισμό της αντίθεσης εκφράζουν μια πραγματικότητα ιδωμένη μέσα από έντονα συναισθήματα.
Η ταινία «Το εργαστήρι του Δρ Καλιγκάρι» εγκαινιάζει το κίνημα του εξπρεσιονισμού στον κινηματογράφο έχοντας τα χαρακτηριστικά γνωρίσματά του.
΄Ολα τα σκηνικά της ταινίας είναι ζωγραφισμένα σε καραβόπανο μαζί με τις σκιές με σκοπό κτίρια και σκηνικός διάκοσμος να χάνουν τον ρεαλιστικό τους χαρακτήρα. Βλέπουμε συνέχεια παράξενα ελικοειδή στενοσόκακα, πόρτες σφηνωμένες στο έδαφος, λοξά παράθυρα με παραμορφωμένα πλαίσια. Οι λοξές γραμμές έχουν ένα καθορισμένο μεταφυσικό νόημα, καθώς προκαλούν αγωνία και φρίκη.
Χρησιμοποιούνται ακραίες αντιθέσεις φωτός και σκιάς. Φως και σκιά έχουν μια περιγραφική λειτουργία μέσα στην ταινία καθώς σκιαγραφούν τα σύνορα ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα, το συνειδητό και το ασυνείδητο.
Υπάρχει έντονο μακιγιάζ στο πρόσωπο των ηθοποιών, ενώ τα απίθανα κοστούμια τους διογκώνουν τον εξωρεαλιστικό χαρακτήρα των εικόνων. Υπερβολή υπάρχει και στην υποκριτική που φτάνει στα όρια της παντομίμας. Με όλα αυτά τα στοιχεία ο Καλιγκάρι θα επηρεάσει γενιές και γενιές αργότερα.
Το έργο προβάλλεται για πρώτη φορά στις 27 Φεβρουαρίου του 1920.
Οι κριτικοί της εποχής του ερμηνεύουν το βαθύτερο νόημα του έργου ως αντίδραση ενάντια στην εξουσία της ηττημένης Γερμανικής αυτοκρατορίας.
Με την άνοδο των Ναζί κατηγορείται ως εκφυλισμένη τέχνη και απαγορεύεται το 1933.
Σήμερα έχει αποκατασταθεί και θεωρείται ως έργο σταθμός στην ιστορία του κινηματογράφου, ενώ συνεχίζει να εμπνέει ακόμα και σύγχρονους σκηνοθέτες και σεναριογράφους.
Η ταινία, όπως την είδαμε το Σάββατο το βράδυ στο Αχίλλειο, είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον σαν ιστορική παρουσία, σαν έκφραση μέσα από την τέχνη των πιο μεγάλων ανησυχιών του ανθρώπου, που έχουν να κάνουν με την ίδια του την ύπαρξη, την ελευθερία, το φόβο, την κατάχρηση της εξουσίας, την περιθωριοποίηση, την ασυμμετρία και την ασύδοτη εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.
Η μουσική του Ανδρέα Μιμαίου, όπως αποδόθηκε από τον Μιχάλη Ισκά, την Αφροδίτη Μιχαηλίδη, τον Μάνο Βρόντο, τον Γιώργο Αγγελάκη και Εύη Φιλίππου, αλλά και από τον ίδιο το συνθέτη, μας μετέφεραν σε μια αυθεντική παράσταση, ενενήντα χρόνια μετά από την πρώτη προβολή της ταινίας αυτής. Το τσέλο και το φλάουτο στις στιγμές της αποκάλυψης της αλήθειας, το βιολί, το πιάνο και το τρομπόνι, τα κρουστά και οι σιωπές περιέβαλαν με εκφραστικότητα τις ασπρόμαυρες σκηνές, μυώντας μας στην φρίκη της τρελαμένης εξουσίας, στο αποπνιχτικό αδιέξοδο των απελπισμένων θυμάτων της. Η ένταση, ο φόβος, η αγωνία, η έκπληξη, η βία καταγράφηκαν στις νότες που με μαγεία και πειστικότητα μας ταξίδεψαν στην εποχή που βασίλευε ο τρόμος, η παράνοια και ο θάνατος. ΄Ηταν ένα βράδυ απέραντης σιωπής και θλίψης, για όλα αυτά που διαδραματίσθηκαν στην Ευρώπη με την επικράτηση του ολοκληρωτισμού, καθώς ο Καλιγκάρι θεωρείται ότι υπήρξε ο προάγγελος του Χίτλερ. Ιδιαίτερα σε εποχές που κανείς δεν είναι πια σίγουρος πώς να υπερασπίσει το δικαίωμα του στην ελευθερία και τη αξιοπρέπεια, αν μπορεί και με ποιο τρόπο, συμβολισμοί σαν αυτούς που αντλούνται από την ταινία του Καλιγκάρι μοιάζουν πιο εφιαλτικοί, πιο οδυνηροί, πιο προφητικοί.
«Το εργαστήρι του Δρ. Καλιγκάρι» είναι γερμανικό ασπρόμαυρο εξπρεσιονιστικό έργο του 1920. Θεωρείται ως έργο-ορόσημο στην ιστορία του κινηματογράφου και ειδικότερα του κινήματος του γερμανικού εξπρεσιονισμού.
Κάποτε σε ένα πανηγύρι εμφανίζεται ένας πλανόδιος μάγος, ο Δρ. Καλιγκάρι με τον υπνοβάτη Τσέζαρε που βρίσκεται σε ύπνο εδώ και 25 χρόνια. Ο μάγος στις παραστάσεις του ξυπνάει τον υπνοβάτη για να απαντήσει στις ερωτήσεις του κοινού. Ένας από τους θεατές, ο ΄Αλαν, τον ρωτάει: «Πόσο θα ζήσω ακόμα;» και ο Τσέζαρε του απαντάει: «Το τέλος σου θα έρθει σύντομα. Απόψε θα πεθάνεις.» Πραγματικά ο θεατής αυτός δολοφονείται την ίδια νύχτα. Από κει και πέρα η μικρή πόλη τρομοκρατείται από μια σειρά μυστηριωδών νυκτερινών δολοφονιών. Η αστυνομία πιάνει έναν μικρολωποδύτη που ομολογεί ότι σκόπευε να δολοφονήσει μια γριούλα, αλλά για τις δολοφονίες είναι αθώος.
Ενώ ο Τσέζαρε βρίσκεται νεκρός μετά την αποτυχημένη προσπάθειά του να απαγάγει την νεαρή και όμορφη Τζέην, ο Φράνσις, φίλος του δολοφονημένου θεατή, αρχίζει έρευνες και ανακαλύπτει μια τρομερή αλήθεια, ο μάγος είναι ο διευθυντής του τρελοκομείου της πόλης, που χρησιμοποιεί για ψευδώνυμο το όνομα Δρ. Καλιγκάρι. Ο Δρ. Καλιγκάρι είχε κάνει μια διατριβή με θέμα ένα μύθο του 11ου αι., σύμφωνα με τον οποίο ο ομώνυμος μάγος είχε δημιουργήσει έναν δαίμονα, τον Τσέζαρε. Ο Καλιγκάρι είχε συνεχίσει στην διάρκεια της σταδιοδρομίας του να ασχολείται με τον μύθο αυτό, προσπαθώντας να τον επαναλάβει. Όταν μια μέρα οι γιατροί του τρελοκομείου του έφεραν έναν ασθενή υπνοβάτη που κοιμόταν διαρκώς, ο Δρ. Καλιγκάρι συνειδητοποιεί ότι αυτή είναι μια μοναδική ευκαιρία και αποφασίζει να χρησιμοποιήσει τον υπνοβάτη για να πραγματοποιήσει κρυφά τα σχέδιά του. Ο υπνοβάτης παίρνει το όνομα του πνεύματος Τσέζαρε και γίνεται άβουλος δούλος του Δρ. Καλιγκάρι. Μέσα στον ύπνο του εκπληρώνει τις νυκτερινές δολοφονίες που αυτός του υπαγορεύει.
Τελικά ο Φράνσις αποκαλύπτει την αλήθεια και κατορθώνει να πιάσουν τον Δρ. Καλιγκάρι και να τον κλείσουν μέσα στο ίδιο το τρελοκομείο φορώντας του τον ζουρλομανδύα. Το έργο θα έχει όμως μια άλλη, απρόβλεπτη κατάληξη …
Ο Γερμανικός Εξπρεσιονισμός ξεκινά από την ζωγραφική στις αρχές του α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και μεταφέρει την αγωνία των καλλιτεχνών για τη μορφή που σταδιακά αποκτά η γερμανική κοινωνία και ο κόσμος γενικότερα. Αργότερα το κίνημα περνά στον κινηματογράφο. Αναπτύσσεται την περίοδο του μεσοπολέμου και εκφράζει παρόμοια συναισθήματα με αυτά της ζωγραφικής. Αντί να θριαμβολογεί και να μιλά για την ηθική που μπορεί το άτομο να επιδείξει, παρουσιάζει ένα κόσμο σκοτεινό, βίαιο και επικίνδυνο. Φανερώνει τη χρεοκοπία της πίστης στη λογική και την επιστήμη και τον τρόμο για τον πόλεμο που έρχεται. Ένα πόλεμο που προκαλεί η κοινωνία της λογικής και της επιστήμης. Για το λόγο αυτό συχνά οι ταινίες προβάλλουν ιστορίες ανθρωποφάγων τεράτων (Νοσφερατου- Μουρνάου) παραφρόνων (Το εργαστήρι του Δρ. Καλιγγάρι) και κοινωνικών αντιπαραθέσεων με μεταφυσικά στοιχεία (Μετρόπολις - Λανγκ).
Ο γερμανικός εξπρεσιονισμός στον κινηματόγραφο έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
1. Τα σκηνικά, τα κουστούμια και ο φωτισμός είναι ιδιαίτερα εκφραστικά.
Μοιάζουν με πίνακες ζωγραφικής.
2. Κάθε πλάνο έχει απόλυτη συμμετρία στη σύνθεση, στη μορφή του ηθοποιού, των ρούχων του και του σκηνικού περιβάλλοντος με αποτέλεσμα τα πλάνα να θυμίζουν περισσότερο έργα ζωγραφικής παρά τον πραγματικό κόσμο.
3. Υπάρχει μόνο μία έντονη πηγή φωτός που μετατρέπει τον χώρο σε επίπεδη επιφάνεια. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται έντονες φωτοσκιάσεις. Συχνά οι παραμορφωμένες σκιές των ηθοποιών αντικαθιστούν το σώμα.
4. Στόχος των ηθοποιών είναι η κίνηση τους να έρχεται σε αρμονία με το σκηνικό περιβάλλον. ΄Αλλοτε μένουν ακίνητοι και άλλοτε κάνουν ξαφνικές γρήγορες κινήσεις. Οι γκριμάτσες τους προσεγγίζουν το γκροτέσκο.
5. Η αφήγηση στα εξπρεσιονιστικά έργα αναφέρεται στο παρελθόν. Κάποιο πρόσωπο μας αφηγείται μια ιστορία. Ο θεατής γνωρίζει ότι όλο το έργο έχει εξελιχθεί σε κάποιο παλαιότερο χρόνο και τη στιγμή της έναρξης της ταινίας έχει ήδη ολοκληρωθεί και τελειώσει.
Γενικά μπορούμε να πούμε ότι οι παραμορφώσεις που επιτυγχάνονται με τις περίεργες οπτικές γωνίες της κάμερας, τα γωνιώδη σκηνικά και κουστούμια και το φωτισμό της αντίθεσης εκφράζουν μια πραγματικότητα ιδωμένη μέσα από έντονα συναισθήματα.
Η ταινία «Το εργαστήρι του Δρ Καλιγκάρι» εγκαινιάζει το κίνημα του εξπρεσιονισμού στον κινηματογράφο έχοντας τα χαρακτηριστικά γνωρίσματά του.
΄Ολα τα σκηνικά της ταινίας είναι ζωγραφισμένα σε καραβόπανο μαζί με τις σκιές με σκοπό κτίρια και σκηνικός διάκοσμος να χάνουν τον ρεαλιστικό τους χαρακτήρα. Βλέπουμε συνέχεια παράξενα ελικοειδή στενοσόκακα, πόρτες σφηνωμένες στο έδαφος, λοξά παράθυρα με παραμορφωμένα πλαίσια. Οι λοξές γραμμές έχουν ένα καθορισμένο μεταφυσικό νόημα, καθώς προκαλούν αγωνία και φρίκη.
Χρησιμοποιούνται ακραίες αντιθέσεις φωτός και σκιάς. Φως και σκιά έχουν μια περιγραφική λειτουργία μέσα στην ταινία καθώς σκιαγραφούν τα σύνορα ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα, το συνειδητό και το ασυνείδητο.
Υπάρχει έντονο μακιγιάζ στο πρόσωπο των ηθοποιών, ενώ τα απίθανα κοστούμια τους διογκώνουν τον εξωρεαλιστικό χαρακτήρα των εικόνων. Υπερβολή υπάρχει και στην υποκριτική που φτάνει στα όρια της παντομίμας. Με όλα αυτά τα στοιχεία ο Καλιγκάρι θα επηρεάσει γενιές και γενιές αργότερα.
Το έργο προβάλλεται για πρώτη φορά στις 27 Φεβρουαρίου του 1920.
Οι κριτικοί της εποχής του ερμηνεύουν το βαθύτερο νόημα του έργου ως αντίδραση ενάντια στην εξουσία της ηττημένης Γερμανικής αυτοκρατορίας.
Με την άνοδο των Ναζί κατηγορείται ως εκφυλισμένη τέχνη και απαγορεύεται το 1933.
Σήμερα έχει αποκατασταθεί και θεωρείται ως έργο σταθμός στην ιστορία του κινηματογράφου, ενώ συνεχίζει να εμπνέει ακόμα και σύγχρονους σκηνοθέτες και σεναριογράφους.
Η ταινία, όπως την είδαμε το Σάββατο το βράδυ στο Αχίλλειο, είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον σαν ιστορική παρουσία, σαν έκφραση μέσα από την τέχνη των πιο μεγάλων ανησυχιών του ανθρώπου, που έχουν να κάνουν με την ίδια του την ύπαρξη, την ελευθερία, το φόβο, την κατάχρηση της εξουσίας, την περιθωριοποίηση, την ασυμμετρία και την ασύδοτη εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.
Η μουσική του Ανδρέα Μιμαίου, όπως αποδόθηκε από τον Μιχάλη Ισκά, την Αφροδίτη Μιχαηλίδη, τον Μάνο Βρόντο, τον Γιώργο Αγγελάκη και Εύη Φιλίππου, αλλά και από τον ίδιο το συνθέτη, μας μετέφεραν σε μια αυθεντική παράσταση, ενενήντα χρόνια μετά από την πρώτη προβολή της ταινίας αυτής. Το τσέλο και το φλάουτο στις στιγμές της αποκάλυψης της αλήθειας, το βιολί, το πιάνο και το τρομπόνι, τα κρουστά και οι σιωπές περιέβαλαν με εκφραστικότητα τις ασπρόμαυρες σκηνές, μυώντας μας στην φρίκη της τρελαμένης εξουσίας, στο αποπνιχτικό αδιέξοδο των απελπισμένων θυμάτων της. Η ένταση, ο φόβος, η αγωνία, η έκπληξη, η βία καταγράφηκαν στις νότες που με μαγεία και πειστικότητα μας ταξίδεψαν στην εποχή που βασίλευε ο τρόμος, η παράνοια και ο θάνατος. ΄Ηταν ένα βράδυ απέραντης σιωπής και θλίψης, για όλα αυτά που διαδραματίσθηκαν στην Ευρώπη με την επικράτηση του ολοκληρωτισμού, καθώς ο Καλιγκάρι θεωρείται ότι υπήρξε ο προάγγελος του Χίτλερ. Ιδιαίτερα σε εποχές που κανείς δεν είναι πια σίγουρος πώς να υπερασπίσει το δικαίωμα του στην ελευθερία και τη αξιοπρέπεια, αν μπορεί και με ποιο τρόπο, συμβολισμοί σαν αυτούς που αντλούνται από την ταινία του Καλιγκάρι μοιάζουν πιο εφιαλτικοί, πιο οδυνηροί, πιο προφητικοί.
Δευτέρα 10 Μαΐου 2010
Ερωτικός Λόγος
Α'
Ρόδο της μοίρας, γύρευες να βρεις να μας πληγώσεις
μα έσκυβες σαν το μυστικό που πάει να λυτρωθεί
κι ήταν ωραίο το πρόσταγμα που δέχτηκες να δώσεις
κι ήταν το χαμογέλιο σου σαν έτοιμο σπαθί.
Του κύκλου σου το ανέβασμα ζωντάνευε τη χτίση
από τ' αγκάθι σου έφευγε το δρόμου ο στοχασμός
η ορμή μας γλυκοχάραζε γυμνή να σ' αποχτήσει
ο κόσμος ήταν εύκολος. Ένας απλός παλμός.
Ε'
Πού πήγε η μέρα η δίκοπη που είχε τα πάντα αλλάξει;
Δε θα βρεθεί ένας ποταμός να 'ναι για μας πλωτός;
Δε θα βρεθεί ένας ουρανός τη δρόσο να σταλάξει
για την ψυχή που νάρκωσε κι ανάθρεψε ο λωτός;
Στην πέτρα της υπομονής προσμένουμε το θάμα
που ανοίγει τα επουράνια κι είν' όλα βολετά
προσμένουμε τον άγγελο σαν το πανάρχαιο δράμα
την ώρα που του δειλινού χάνουνται τ' ανοιχτά
τριαντάφυλλα... Ρόδο άλικο του ανέμου και της μοίρας,
μόνο στη μνήμη απέμεινες, ένας βαρύς ρυθμός
ρόδο της νύχτας πέρασες, τρικύμισμα πορφύρας
τρίκυμισμα της θάλασσας... Ο κόσμος είναι απλός.
«Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα», εκδ. ΄Ικαρος)
Ρόδο της μοίρας, γύρευες να βρεις να μας πληγώσεις
μα έσκυβες σαν το μυστικό που πάει να λυτρωθεί
κι ήταν ωραίο το πρόσταγμα που δέχτηκες να δώσεις
κι ήταν το χαμογέλιο σου σαν έτοιμο σπαθί.
Του κύκλου σου το ανέβασμα ζωντάνευε τη χτίση
από τ' αγκάθι σου έφευγε το δρόμου ο στοχασμός
η ορμή μας γλυκοχάραζε γυμνή να σ' αποχτήσει
ο κόσμος ήταν εύκολος. Ένας απλός παλμός.
Ε'
Πού πήγε η μέρα η δίκοπη που είχε τα πάντα αλλάξει;
Δε θα βρεθεί ένας ποταμός να 'ναι για μας πλωτός;
Δε θα βρεθεί ένας ουρανός τη δρόσο να σταλάξει
για την ψυχή που νάρκωσε κι ανάθρεψε ο λωτός;
Στην πέτρα της υπομονής προσμένουμε το θάμα
που ανοίγει τα επουράνια κι είν' όλα βολετά
προσμένουμε τον άγγελο σαν το πανάρχαιο δράμα
την ώρα που του δειλινού χάνουνται τ' ανοιχτά
τριαντάφυλλα... Ρόδο άλικο του ανέμου και της μοίρας,
μόνο στη μνήμη απέμεινες, ένας βαρύς ρυθμός
ρόδο της νύχτας πέρασες, τρικύμισμα πορφύρας
τρίκυμισμα της θάλασσας... Ο κόσμος είναι απλός.
«Γιώργος Σεφέρης, Ποιήματα», εκδ. ΄Ικαρος)
Ατίκ Ραχιμί: Η Πέτρα της Υπομονής
Ο Ατίκ Ραχιμί γεννήθηκε στην Καμπούλ το 1962. Το 1973, ο πατέρας του τον έστειλε στο γαλλόφωνο λύκειο αρρένων της πόλης. Εκείνη τη χρονιά άλλαξε η ζωή του. Με την ανατροπή της μοναρχίας ο πατέρας του συνελήφθη από τη νέα κυβέρνηση και εξαφανίστηκε για τέσσερα χρόνια. Το 1978 έγινε δεύτερο πραξικόπημα και ένα χρόνο μετά εισέβαλε η Σοβιετική Ενωση.
Το 1984, όταν ήρθε η ώρα να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία, αρνήθηκε και εγκατέλειψε τη χώρα. Κατέφυγε στο Πακιστάν και ζήτησε άσυλο στη γαλλική πρεσβεία. Τον πρώτο καιρό στη Γαλλία ζούσε σε ένα χωριουδάκι κοντά στη Ρουέν. ΄Αρχισε να γράφει γύρω στα 1996. ΄Εγραψε το “Στάχτες και Χώμα”, ως διαμαρτυρία για την εγκατάλειψη του αφγανικού λαού από τη διεθνή κοινότητα.
Το 2008 βραβεύεται με το βραβείο Γκονκούρ για το νέο του μυθιστόρημα, την Πέτρα της Υπομονής.
Σε μια βομβαρδισμένη πόλη, στο Αφγανιστάν ή κάπου αλλού, μια νεαρή γυναίκα κάθεται δίπλα στον τραυματισμένο άντρα της που ψυχορραγεί. Του μιλάει για τα όνειρά της, τη ζωή της, τα θέλω της, για τον πόλεμο, τη βία και το φόβο. Καθώς οι στρατιώτες στους γύρω δρόμους σκοτώνουν και λεηλατούν, αυτή εξομολογείται όσα δεν έχει τολμήσει να πει μέχρι τώρα. Και ο άντρα της γίνεται γι΄ αυτήν η πέτρα της υπομονής:
«Τώρα καταλαβαίνω επιτέλους τι έλεγε ο πατέρας σου σχετικά με μια ιερή πέτρα. Του είχε γίνει εμμονή. Ξέρεις, αυτή την πέτρα που τη βάζεις μπροστά σου… και μπροστά της θρηνείς για όλες τις δυστυχίες σου, όλες τις οδύνες σου, τους πόνους σου, τις κακοτυχίες σου.. της εμπιστεύεσαι ό,τι έχεις στην καρδιά σου και δεν τολμάς να αποκαλύψεις στους άλλους. Της μιλάς, της μιλάς. Και η πέτρα σ’ ακούει, ρουφάει κάθε λέξη σου, κάθε μυστικό σου, μέχρι που μια ωραία πρωία σπάει. Γίνεται κομμάτια. Εκείνη τη μέρα λυτρώνεσαι απ΄ όλες τις οδύνες σου, απ΄ όλα σου τα βάσανα.
Σενγκέ σαμπούρ! Αυτό είναι το όνομα της πέτρας! σενγκέ σαμπούρ, η πέτρα της υπομονής, η μαγική πέτρα! Ναι, εσύ είσαι η σενγκέ σαμπούρ μου! Θα σου πω τα πάντα, σενγκέ σαμπούρ μου, τα πάντα.. Μέχρι να λυτρωθώ από τα βάσανά μου, από τις πίκρες μου, απ’ τις δυστυχίες μου. Μέχρι εσύ να...»
Δέκα έξι μέρες δίπλα στον άντρα της απαγγέλλοντας τα ονόματα του Θεού.
Αλ Καχάρ, ο Θριαμβευτής.
Οι μουσουλμάνοι λατρεύουν έναν και μοναδικό θεό, τον Αλλάχ. Στην ισλαμική θεολογία χρησιμοποιούνται 99 ονόματα-χαρακτηρισμοί για το θεό, τα οποία εκφράζουν διάφορες όψεις του μεγαλείου του: Άγιος, Δημιουργός, Ισχυρός, Σοφός, Ελεήμων, Συγχωρών κ.λπ. Το 100ό όνομα του θεού το αγνοούμε, γεγονός που υποδηλώνει ότι η γνώση μας για Αυτόν δεν μπορεί ποτέ να είναι πλήρης.
Το μυθιστόρημα είναι στο μεγαλύτερο μέρος του ένας μονόλογος, ένας θεατρικός μονόλογος, όπου η γυναίκα διατρέχοντας όλα τα στάδια της θλίψης, της υπομονής και του πόνου, μετατρέπει τον άντρα της σε δική της πέτρα της υπομονής, καθώς η αναπνοή του κρέμεται από τη διήγηση των μυστικών της. Από την τρυφερότητα στο θυμό και από την φροντίδα στην απελπισία οδηγείται σε μια αγωνιώδη εκμυστήρευση ενώ η πίστη την εγκαταλείπει και έρχεται αντιμέτωπη με την αλήθεια της ζωής της, όχι μόνο σα γυναίκα αλλά και σαν άνθρωπος που υψώνεται πέρα από διλήμματα με μια φωνή θαμμένη για χιλιάδες χρόνια.
Αλ Σαμπούρ, ο καρτερικός.
Κι ο αναγνώστης παρών μπροστά στα συγκλονιστικά γεγονότα που η γυναίκα με πάθος αφηγείται, πρέπει να παραιτηθεί από την αγάπη για τον εαυτό του, το νόμο του πατέρα και την ηθική της μάνας και «με έλεος και φόβο» να αποτιμήσει τη στάση των ηρώων, να δικαιώσει και να απαξιώσει το ψέμα, τη μοναξιά, την απιστία, τον έρωτα και τον πόλεμο. ΄Οσοι δεν ξέρουν να κάνουν έρωτα, κάνουν πόλεμο, λέει στην ηρωίδα η θεία της. Χωρίς να ισχύει υποχρεωτικά και το αντίθετο.
΄Ένα μυθιστόρημα ποιητικό, αφιερωμένο στην αλήθεια, στην απελευθέρωση από την ψευδαίσθηση, αφιερωμένο στην ίδια την ελευθερία του ανθρώπου που ο καθένας, σε όποια ιστορική στιγμή, οπουδήποτε και οποτεδήποτε δικαιούται να υπερασπίζεται. Μια γυναίκα ελεύθερη που μετά από αιώνες σκλαβιάς αποκαλύπτει το πρόσωπό της, αποδέχεται τις σκέψεις και τις πράξεις της, συμφιλιώνεται με την ύπαρξή της και ανοίγει τα φτερά της. Και τότε η Πέτρα της Υπομονής της σπάει…
Το 1984, όταν ήρθε η ώρα να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία, αρνήθηκε και εγκατέλειψε τη χώρα. Κατέφυγε στο Πακιστάν και ζήτησε άσυλο στη γαλλική πρεσβεία. Τον πρώτο καιρό στη Γαλλία ζούσε σε ένα χωριουδάκι κοντά στη Ρουέν. ΄Αρχισε να γράφει γύρω στα 1996. ΄Εγραψε το “Στάχτες και Χώμα”, ως διαμαρτυρία για την εγκατάλειψη του αφγανικού λαού από τη διεθνή κοινότητα.
Το 2008 βραβεύεται με το βραβείο Γκονκούρ για το νέο του μυθιστόρημα, την Πέτρα της Υπομονής.
Σε μια βομβαρδισμένη πόλη, στο Αφγανιστάν ή κάπου αλλού, μια νεαρή γυναίκα κάθεται δίπλα στον τραυματισμένο άντρα της που ψυχορραγεί. Του μιλάει για τα όνειρά της, τη ζωή της, τα θέλω της, για τον πόλεμο, τη βία και το φόβο. Καθώς οι στρατιώτες στους γύρω δρόμους σκοτώνουν και λεηλατούν, αυτή εξομολογείται όσα δεν έχει τολμήσει να πει μέχρι τώρα. Και ο άντρα της γίνεται γι΄ αυτήν η πέτρα της υπομονής:
«Τώρα καταλαβαίνω επιτέλους τι έλεγε ο πατέρας σου σχετικά με μια ιερή πέτρα. Του είχε γίνει εμμονή. Ξέρεις, αυτή την πέτρα που τη βάζεις μπροστά σου… και μπροστά της θρηνείς για όλες τις δυστυχίες σου, όλες τις οδύνες σου, τους πόνους σου, τις κακοτυχίες σου.. της εμπιστεύεσαι ό,τι έχεις στην καρδιά σου και δεν τολμάς να αποκαλύψεις στους άλλους. Της μιλάς, της μιλάς. Και η πέτρα σ’ ακούει, ρουφάει κάθε λέξη σου, κάθε μυστικό σου, μέχρι που μια ωραία πρωία σπάει. Γίνεται κομμάτια. Εκείνη τη μέρα λυτρώνεσαι απ΄ όλες τις οδύνες σου, απ΄ όλα σου τα βάσανα.
Σενγκέ σαμπούρ! Αυτό είναι το όνομα της πέτρας! σενγκέ σαμπούρ, η πέτρα της υπομονής, η μαγική πέτρα! Ναι, εσύ είσαι η σενγκέ σαμπούρ μου! Θα σου πω τα πάντα, σενγκέ σαμπούρ μου, τα πάντα.. Μέχρι να λυτρωθώ από τα βάσανά μου, από τις πίκρες μου, απ’ τις δυστυχίες μου. Μέχρι εσύ να...»
Δέκα έξι μέρες δίπλα στον άντρα της απαγγέλλοντας τα ονόματα του Θεού.
Αλ Καχάρ, ο Θριαμβευτής.
Οι μουσουλμάνοι λατρεύουν έναν και μοναδικό θεό, τον Αλλάχ. Στην ισλαμική θεολογία χρησιμοποιούνται 99 ονόματα-χαρακτηρισμοί για το θεό, τα οποία εκφράζουν διάφορες όψεις του μεγαλείου του: Άγιος, Δημιουργός, Ισχυρός, Σοφός, Ελεήμων, Συγχωρών κ.λπ. Το 100ό όνομα του θεού το αγνοούμε, γεγονός που υποδηλώνει ότι η γνώση μας για Αυτόν δεν μπορεί ποτέ να είναι πλήρης.
Το μυθιστόρημα είναι στο μεγαλύτερο μέρος του ένας μονόλογος, ένας θεατρικός μονόλογος, όπου η γυναίκα διατρέχοντας όλα τα στάδια της θλίψης, της υπομονής και του πόνου, μετατρέπει τον άντρα της σε δική της πέτρα της υπομονής, καθώς η αναπνοή του κρέμεται από τη διήγηση των μυστικών της. Από την τρυφερότητα στο θυμό και από την φροντίδα στην απελπισία οδηγείται σε μια αγωνιώδη εκμυστήρευση ενώ η πίστη την εγκαταλείπει και έρχεται αντιμέτωπη με την αλήθεια της ζωής της, όχι μόνο σα γυναίκα αλλά και σαν άνθρωπος που υψώνεται πέρα από διλήμματα με μια φωνή θαμμένη για χιλιάδες χρόνια.
Αλ Σαμπούρ, ο καρτερικός.
Κι ο αναγνώστης παρών μπροστά στα συγκλονιστικά γεγονότα που η γυναίκα με πάθος αφηγείται, πρέπει να παραιτηθεί από την αγάπη για τον εαυτό του, το νόμο του πατέρα και την ηθική της μάνας και «με έλεος και φόβο» να αποτιμήσει τη στάση των ηρώων, να δικαιώσει και να απαξιώσει το ψέμα, τη μοναξιά, την απιστία, τον έρωτα και τον πόλεμο. ΄Οσοι δεν ξέρουν να κάνουν έρωτα, κάνουν πόλεμο, λέει στην ηρωίδα η θεία της. Χωρίς να ισχύει υποχρεωτικά και το αντίθετο.
΄Ένα μυθιστόρημα ποιητικό, αφιερωμένο στην αλήθεια, στην απελευθέρωση από την ψευδαίσθηση, αφιερωμένο στην ίδια την ελευθερία του ανθρώπου που ο καθένας, σε όποια ιστορική στιγμή, οπουδήποτε και οποτεδήποτε δικαιούται να υπερασπίζεται. Μια γυναίκα ελεύθερη που μετά από αιώνες σκλαβιάς αποκαλύπτει το πρόσωπό της, αποδέχεται τις σκέψεις και τις πράξεις της, συμφιλιώνεται με την ύπαρξή της και ανοίγει τα φτερά της. Και τότε η Πέτρα της Υπομονής της σπάει…
Πέμπτη 6 Μαΐου 2010
Η Πρωτομαγιά του Γιάννη Ρίτσου
(Θεσσαλονίκη. Μάης του 1936. Μια μάνα, καταμεσίς του δρόμου,
μοιρολογάει το σκοτωμένο παιδί της. Γύρω της και πάνω της,
βουΐζουν και σπάζουν τα κύματα των διαδηλωτών – των
απεργών καπνεργατών.
Εκείνη συνεχίζει το θρήνο της):
Μέρα Μαγιού μου μίσεψες
μέρα Μαγιού σε χάνω
άνοιξη γιε που αγάπαγες
κι ανέβαινες απάνω
Στο λιακωτό και κοίταζες
και δίχως να χορταίνεις
άρμεγες με τα μάτια σου
το φως της οικουμένης
Και μου ιστορούσες με φωνή
γλυκιά ζεστή κι αντρίκεια
τόσα όσα μήτε του γιαλού
δεν φτάνουν τα χαλίκια
Και μου 'λεγες πως όλ' αυτά
τα ωραία θα ‘ν' δικά μας
και τώρα εσβήστης κι έσβησε
το φέγγος κι η φωτιά μας
..........
Γιε μου ποια μοίρα στο ’γραφε,
και ποια μου το’ χε γράψει.
Τέτοιον καημό τέτοια φωτιά,
στα στήθια μου ν’ ανάψει.
Γλυκέ μου εσύ δεν χάθηκες,
μέσα στις φλέβες μου είσαι.
Γιε μου, στις φλέβες ολουνών
έμπα βαθιά και ζήσε.
μοιρολογάει το σκοτωμένο παιδί της. Γύρω της και πάνω της,
βουΐζουν και σπάζουν τα κύματα των διαδηλωτών – των
απεργών καπνεργατών.
Εκείνη συνεχίζει το θρήνο της):
Μέρα Μαγιού μου μίσεψες
μέρα Μαγιού σε χάνω
άνοιξη γιε που αγάπαγες
κι ανέβαινες απάνω
Στο λιακωτό και κοίταζες
και δίχως να χορταίνεις
άρμεγες με τα μάτια σου
το φως της οικουμένης
Και μου ιστορούσες με φωνή
γλυκιά ζεστή κι αντρίκεια
τόσα όσα μήτε του γιαλού
δεν φτάνουν τα χαλίκια
Και μου 'λεγες πως όλ' αυτά
τα ωραία θα ‘ν' δικά μας
και τώρα εσβήστης κι έσβησε
το φέγγος κι η φωτιά μας
..........
Γιε μου ποια μοίρα στο ’γραφε,
και ποια μου το’ χε γράψει.
Τέτοιον καημό τέτοια φωτιά,
στα στήθια μου ν’ ανάψει.
Γλυκέ μου εσύ δεν χάθηκες,
μέσα στις φλέβες μου είσαι.
Γιε μου, στις φλέβες ολουνών
έμπα βαθιά και ζήσε.
H άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται
Αν η μισή μου καρδιά βρίσκεται, γιατρέ, εδώ πέρα
η άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται
με τη στρατιά που κατεβαίνει προς το κίτρινο ποτάμι.
Αυτό το ταξίδι έκανε η καρδιά όλων μας την Παρασκευή το απόγευμα, στις 23 του Απρίλη, παρακολουθώντας τη διάλεξη του Σωτήρη Χαλικιά «O ιδανικός ηγεμόνας στον Πλάτωνα και στον Κομφούκιο» στην αίθουσα «Νίκος Καββαδίας» στα πλαίσια της Διεθνούς ΄Εκθεσης Βιβλίου στη Θεσσαλονίκη. Ανάμεσα στην αρχαία Ελλάδα και την αρχαία Κίνα, εικόνες από την Πολιτεία και τα Ανάλεκτα ξετυλίχτηκαν μπροστά μας σε μια προσπάθεια διερεύνησης των ξεχωριστών πνευματικών θεμελίων της ανατολικής και της δυτικής σκέψης.
Από την αρχή ο Σωτήρης Χαλικιάς μας διευκρίνισε ότι στόχος του δεν ήταν να συγκρίνει τα δύο ιερά κείμενα προκειμένου να διαπιστώσει την ανωτερότητα του ενός απέναντι στο άλλο, αλλά να παρακολουθήσει μαζί μας τις διαφορετικές προσεγγίσεις τους. Το ενδιαφέρον της αντιπαράθεσης δεν είχε στόχο να δείξει τη συνάφεια μεταξύ των δύο στοχαστών, που στην ουσία δεν υπάρχει, αλλά τη συμπληρωματική λειτουργία τους. Μας βοηθά να καταλάβουμε πως από τις δύο πνευματικές πορείες φωτίζονται τα αυτονόητα της άλλης πλευράς με τέτοιον τρόπο ώστε να αποδίδονται με σαφήνεια τα όριά της.
Θα προσπαθήσουμε να θυμηθούμε κάποια από αυτά που συγκρατήσαμε την Παρασκευή το απόγευμα, ακούγοντας το μεστό και συμπυκνωμένο λόγο του Σωτήρη Χαλικιά.
΄Όταν έζησε και δίδαξε ο Κομφούκιος, τον 5ο π.Χ. αιώνα, η Κίνα είχε πίσω της ήδη πάνω από χίλια χρόνια πολιτισμό και φιλοσοφία. Ο Κομφούκιος συνέλεξε όλες τι αρχαίες παραδόσεις και τις φιλοσοφικές ιδέες , υποστηρίζοντας ότι η οδός των παλαιών βασιλέων ήταν ο οδηγός για τον κάθε ηγεμόνα. Γι΄ αυτό έλεγε για το έργο του «Μεταδίδω, δεν δημιουργώ». Πρωταρχική σημασία είχαν γι΄ αυτόν ο σεβασμός και φροντίδα για το παρελθόν.
Τα Ανάλεκτα είναι πολιτικό κείμενο, αναφέρονται στο ζήτημα της ορθής διακυβέρνησης. Η κομφουκιανή σκέψη επικεντρώνεται στο ζήτημα του ιδανικού κράτους. Περισσότερο ενδιαφέρεται για τη σχέση του ανθρώπου με τον άνθρωπο. Σε αντίθεση με την ταοϊστική σκέψη, που ασχολείται με τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο.
Ο Κομφούκιος έχει σαφές πολιτικό όραμα, την πεφωτισμένη μοναρχία. Προτείνει να ασκείται η εξουσία μέσω ηθικής ανωτερότητας, να κυβερνά δηλαδή ο ηγέτης μέσω της αρετής, πράγμα που είχε πραγματοποιηθεί την εποχή των παλαιών βασιλέων. Ο Κομφούκιος ήταν αφοσιωμένος στο ιδανικό μιας κοινωνίας βασισμένης στην ηθική και στους πανάρχαιους τελετουργικούς κανόνες, όπου όλοι θα συνεργάζονταν οικειοθελώς και όχι με εξαναγκασμό.
Ο βασιλεύς είναι μια κάθετη γραμμή στο διάγραμμα ουρανός, γη και άνθρωπος και δηλώνει οντολογική συνέχεια ανάμεσα στον ουράνιο μακρόκοσμο και τον ανθρώπινο μικρόκοσμο.
Στα Ανάλεκτα προτιμάται το ρήμα «γίγνεσθαι» και όχι το ρήμα «είναι», καθώς η μόνη σταθερότητα του κόσμου είναι οι άπειρες μεταβολές του.
Ο Κομφούκιος καθιέρωσε το Ζεν, δηλαδή ο άνθρωπος υπάρχει μόνο σε σχέση
με τον άλλον. Το Ζεν πρέπει να διαποτίζει όλες τις ανθρώπινες πράξεις
για να μπορεί να λειτουργεί σωστά κάθε κοινωνική σχέση. Τα όντα
επομένως προσεγγίζονται όχι καθ΄ εαυτά, αλλά μέσα από τις σχέσεις τους με τα άλλα.
Τι είναι ορθή διακυβέρνηση σύμφωνα με τον Κομφούκιο; Υπάρχει η ιεραρχία:
Πρίγκιπας, υπουργός, πατέρας, γιος.
«Φρόντισε ώστε ο πρίγκιπας να είναι πραγματικά πρίγκιπας, ο υπουργός να είναι υπουργός, ο πατέρας να είναι πατέρας και ο γιος, γιος. Τα ονόματα πρέπει να βρουν το χαμένο τους περιεχόμενο, αναλαμβάνοντας ο καθένας στο κράτος, στην κοινωνία, στην οικογένεια, το ρόλο που αντιστοιχεί στον τίτλο και στην ιδιότητά του».
Η κοινωνία δεν είναι μια συμβατική συνύπαρξη των ατόμων, αλλά ένας δεσμευτικός συνδυασμός υποχρεωτικών σχέσεων που αντανακλούν τη σχέση πατέρα-γιου, ένας μηχανισμός ηθικής παρακίνησης των ανθρώπων που υπεισέρχεται στις μεταξύ τους σχέσεις.
Η αρχαία κινεζική σκέψη σε κάθε επιμέρους ρεύμα πρεσβεύει την αέναη μεταβολή των πραγμάτων, η οποία αποκλείει την αναζήτηση μιας οποιασδήποτε ουσίας, όπως π.χ. των ιδεών του Πλάτωνα, που αντιδιαστέλλεται με τον κόσμο που μας περιβάλλει».
Ο Κομφούκιος έλεγε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εμπνέεται από την ποίηση, να σταθεροποιεί την ηθική του αξία με τη συμμόρφωσή του στους εθιμικούς κανόνες και να ολοκληρώσει την εξύψωσή του με τη μουσική. Όμως όλα πρέπει να έχουν το γνώρισμα της κοσμιότητας και του μέτρου.
Δίνεται σημασία όχι στην ατομικότητα του ανθρώπου, αλλά στον άνθρωπο ως μέρος της άπειρης φύσης. Ο άνθρωπος όμως για να πετύχει όλα αυτά πρέπει να διατηρεί μια υγιή σχέση με τον εαυτό του. Και όταν η σχέση ατόμου-εαυτού είναι πλέον άρτια, τότε θα είναι επόμενο να λειτουργήσει σωστά και η σχέση με τους άλλους.
Στα Ανάλεκτα η εξουσία ανήκει στο γιο του ηγεμόνα, σε γόνο αριστοκρατικής οικογένειας που έχει την ικανότητα άρχοντα. Η εξουσία έχει ηθική σημασία και ασκείται ανεξάρτητα από την κοινωνική προέλευση. Δίνεται η δυνατότητα σε παιδιά γεωργών που έχουν την ικανότητα άρχοντα. Σημασία έχει η αρετή, όχι η γνώση.
Η υποταγή στον άρχονται είναι εκούσια και υπαγορεύεται από την επίδραση της αρετής. ΄Όταν φυσάει ο άνεμος, το χορτάρι σκύβει. Η πολιτική ασκείται από ηθική πλευρά. Κυρίαρχος είναι ο ρόλος των τελετών. Η εξουσία απορρέει από τον τρόπο επιλογής του ηγεμόνα και από τις τελετές.
Λέει μια ιστορία:
΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει ένα κρατίδιο, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει τον οίκο του. ΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει τον οίκο του, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει τον εαυτό του. ΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει τον εαυτό του, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει το μυαλό του. ΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει το μυαλό του, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει την καρδιά του. Για να κυβερνήσει την καρδιά του, πρέπει να διερευνήσει την ειλικρίνεια στις προθέσεις του. ΄Όλα αυτά σημαίνουν ότι ο άνθρωπος επεκτείνεται μέχρι το έσχατο σημείο της γνώσης. Είναι απαραίτητη η ευταξία της εν αυτώ πολιτείας.
Αυτή η υγιής όμως σχέση πρέπει να συντελείται από ορισμένες αρετές που για τον Κομφούκιο είναι η σωφροσύνη του νου, η δύναμη της ψυχής, η αξιοπρέπεια και η εγκράτεια στην προσωπική ζωή, η έλλειψη ματαιοδοξίας, προκαταλήψεων, εγωισμού, υπεροψίας, δογματισμού καθώς επίσης και η κυριαρχία της λιτότητας και όχι του πλούτου και των εγκόσμιων τιμών, της σοβαρότητας, της σεμνότητας, της πράξης και όχι της ομιλίας.
Αν ο άρχοντας είναι ανώτερος άνθρωπος, εξαλείφεται ο ατομικισμός και η αναρχία. Ο ίδιος πρέπει να γνωρίζει τη θέληση του Ουρανού, το ΤΑΟ, πράγμα που επιτυγχάνεται με την καλλιέργεια, τη διαπαιδαγώγηση.
Τέλος σχετικά με τους τελετουργικούς κανόνες , τους θεωρούσε αντανάκλαση μιας γνήσιας αρετής στον εξωτερικό κόσμο, που για να ολοκληρωθεί έπρεπε να επενδύεται με ωραία εξωτερική μορφή.
Ο Πλάτωνας στην αρχαία Ελλάδα υποστήριζε ότι μόνο οι φιλόσοφοι ως θεατές του υψίστου θεάματος εξασφαλίζουν τη συνθήκη της εξουσίας. Μόνο αν συνδυασθεί σε ένα πρόσωπο η φιλοσοφία και η δύναμη, αν οι φιλόσοφοι γίνουν κυβερνήτες ή οι κυβερνήτες φιλοσοφούν θα έχουμε ορθή διακυβέρνηση. Οι ηγέτες αντλούν οιονεί θείο πρόσωπο του κόσμου των ιδεών.
Οι δύο αρχαίοι φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι όταν ο άνθρωπος γίνει πενήντα ετών, στρέφει προς τα πάνω τα μάτια της ψυχής του. Είπε ο Διδάσκαλος: «Στα δεκαπέντε μου κυριεύτηκα απ' την επιθυμία να μελετήσω, στα τριάντα στάθηκα στα πόδια μου, στα σαράντα δεν είχα πια αμφιβολίες, στα πενήντα γνώριζα την Ουράνια εντολή, στα εξήντα το αυτί μου είχε ασκηθεί να την ακούει, στα εβδομήντα μπορούσα να ακολουθώ ό,τι επιθυμούσε η καρδιά μου, χωρίς να παραβαίνω τους κανόνες». (Ανάλεκτα, 2.2).
Το ερώτημα που γεννιέται είναι τι θα γίνει με την ποίηση; Μπορεί να γίνει αποδοχή του ποιητή στην άριστη πολιτεία; Για τον Κομφούκιο έχει παιδευτική σημασία ο κανόνας των ποιημάτων. Ο Κομφούκιος επέλεξε 305 ποιήματα για την παιδευτική τους αξία. Τα ποιήματα διεγείρουν τη φαντασία.
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα υπάρχει διαχωρισμός κόσμου ιδεών από τον κόσμο της φθοράς, υπάρχει πρότυπο στον ουρανό και ο ηγέτης έχει πρόσβαση στο πρότυπο.
Για τον Κομφούκιο ο κόσμος είναι ένας, δεν υπάρχει οντολογικός διαχωρισμός. Η δομή της πολιτείας δεν αμφισβητήθηκε ποτέ. Βασικό στοιχείο του ιδεογράμματος του ρήματος «κυβερνώ» είναι το νερό, που σημαίνει τον έλεγχο των ποταμών. ΄Οποιος δηλ. έχει την έλεγχο των τεχνικών ζητημάτων, είναι κατάλληλος να κυβερνήσει.
΄Όπως μπορεί εύκολα να καταλάβει κανείς, ο Κομφούκιος χρησιμοποιήθηκε για την προετοιμασία στελεχών.
Υπήρχε συνήθεια κομφουκιανοί λόγοι να πηγαίνουν στην αυλή του αυτοκράτορα με το φέρετρο τους, ασκούσαν κριτική και μόνο δύο αυτοκράτορες τους σεβάστηκαν. Τις περισσότερες φορές τους σκότωναν.
Η Κομφουκιανή σκέψη λέει ότι άμα είμαι ηθικά σωστός, θα λύσω τα τεχνικά προβλήματα Αυτό κυριάρχησε και στην πολιτιστική επανάσταση, όταν υποστήριζαν ότι θα παράγουν ατσάλι, αν είναι ηθικά σωστοί, χωρίς τεχνική.
Ασκήθηκε κριτική στον Κομφουκιανισμό, αλλά στην Κίνα υπάρχει συνέχεια, ξέρεις ότι θα ξεκινήσεις από κάπου και θα οδηγηθείς κάπου.
Η διάλεξη του Σωτήρη Χαλικιά ήταν ιδιαίτερα διαφωτιστική για τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις μεταξύ των δύο πολιτισμών, καθώς και τον κοινό τόπο συνάντησης των σκέψεων των δύο αρχαίων φιλοσόφων.
Και οι δύο φιλόσοφοι μετά από περιπλάνηση και αναζήτηση, επέστρεψαν στην πατρίδα τους με τη διαπίστωση ότι καμιά πολιτεία δεν κυβερνάται σωστά. Και οι δύο όμως πίστευαν βαθιά ότι είναι δυνατόν να υπάρξει ορθή ανθρώπινη πολιτεία, η υλοποίησή της είναι στόχος του ανθρώπου. Ωστόσο, οι δύο στοχαστές ακολουθούν διαφορετικές προσεγγίσεις.
Είναι δύο ξεχωριστοί πνευματικοί κόσμοι, το θέμα δεν είναι να τους συγκρίνουμε για να διαπιστώσουμε την ανωτερότητα ή την κατωτερότητα των Κινέζων, το θέμα είναι να καταλάβουμε ότι στράφηκαν αλλού.
Ακούγοντας όλα τα παραπάνω και πολλά περισσότερα που ειπώθηκαν εκείνο το απόγευμα, ένιωθα την ανάγκη να μη χάσω ούτε μία λέξη, να συγκρατήσω όσα περισσότερα μπορούσα από όσα ο χειμαρρώδης λόγος του Σωτήρη Χαλικιά μοιραζόταν μαζί μας. ΄Εχω την αίσθηση ότι κατάφερα να αποτυπώσω ένα μικρό μέρος από αυτά που γενναιόδωρα μας δόθηκαν με τη διάλεξη του γνωστού σινολόγου. Μια διάλεξη που αποτελεί και ένα κίνητρο να ξεφυλλίσουμε την Πολιτεία και τα Ανάλεκτα, αντλώντας μέσα από αυτά όχι μόνο στοιχεία για τη σκέψη των δύο φιλοσόφων, αλλά και μονοπάτια ζωής.
η άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται
με τη στρατιά που κατεβαίνει προς το κίτρινο ποτάμι.
Αυτό το ταξίδι έκανε η καρδιά όλων μας την Παρασκευή το απόγευμα, στις 23 του Απρίλη, παρακολουθώντας τη διάλεξη του Σωτήρη Χαλικιά «O ιδανικός ηγεμόνας στον Πλάτωνα και στον Κομφούκιο» στην αίθουσα «Νίκος Καββαδίας» στα πλαίσια της Διεθνούς ΄Εκθεσης Βιβλίου στη Θεσσαλονίκη. Ανάμεσα στην αρχαία Ελλάδα και την αρχαία Κίνα, εικόνες από την Πολιτεία και τα Ανάλεκτα ξετυλίχτηκαν μπροστά μας σε μια προσπάθεια διερεύνησης των ξεχωριστών πνευματικών θεμελίων της ανατολικής και της δυτικής σκέψης.
Από την αρχή ο Σωτήρης Χαλικιάς μας διευκρίνισε ότι στόχος του δεν ήταν να συγκρίνει τα δύο ιερά κείμενα προκειμένου να διαπιστώσει την ανωτερότητα του ενός απέναντι στο άλλο, αλλά να παρακολουθήσει μαζί μας τις διαφορετικές προσεγγίσεις τους. Το ενδιαφέρον της αντιπαράθεσης δεν είχε στόχο να δείξει τη συνάφεια μεταξύ των δύο στοχαστών, που στην ουσία δεν υπάρχει, αλλά τη συμπληρωματική λειτουργία τους. Μας βοηθά να καταλάβουμε πως από τις δύο πνευματικές πορείες φωτίζονται τα αυτονόητα της άλλης πλευράς με τέτοιον τρόπο ώστε να αποδίδονται με σαφήνεια τα όριά της.
Θα προσπαθήσουμε να θυμηθούμε κάποια από αυτά που συγκρατήσαμε την Παρασκευή το απόγευμα, ακούγοντας το μεστό και συμπυκνωμένο λόγο του Σωτήρη Χαλικιά.
΄Όταν έζησε και δίδαξε ο Κομφούκιος, τον 5ο π.Χ. αιώνα, η Κίνα είχε πίσω της ήδη πάνω από χίλια χρόνια πολιτισμό και φιλοσοφία. Ο Κομφούκιος συνέλεξε όλες τι αρχαίες παραδόσεις και τις φιλοσοφικές ιδέες , υποστηρίζοντας ότι η οδός των παλαιών βασιλέων ήταν ο οδηγός για τον κάθε ηγεμόνα. Γι΄ αυτό έλεγε για το έργο του «Μεταδίδω, δεν δημιουργώ». Πρωταρχική σημασία είχαν γι΄ αυτόν ο σεβασμός και φροντίδα για το παρελθόν.
Τα Ανάλεκτα είναι πολιτικό κείμενο, αναφέρονται στο ζήτημα της ορθής διακυβέρνησης. Η κομφουκιανή σκέψη επικεντρώνεται στο ζήτημα του ιδανικού κράτους. Περισσότερο ενδιαφέρεται για τη σχέση του ανθρώπου με τον άνθρωπο. Σε αντίθεση με την ταοϊστική σκέψη, που ασχολείται με τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο.
Ο Κομφούκιος έχει σαφές πολιτικό όραμα, την πεφωτισμένη μοναρχία. Προτείνει να ασκείται η εξουσία μέσω ηθικής ανωτερότητας, να κυβερνά δηλαδή ο ηγέτης μέσω της αρετής, πράγμα που είχε πραγματοποιηθεί την εποχή των παλαιών βασιλέων. Ο Κομφούκιος ήταν αφοσιωμένος στο ιδανικό μιας κοινωνίας βασισμένης στην ηθική και στους πανάρχαιους τελετουργικούς κανόνες, όπου όλοι θα συνεργάζονταν οικειοθελώς και όχι με εξαναγκασμό.
Ο βασιλεύς είναι μια κάθετη γραμμή στο διάγραμμα ουρανός, γη και άνθρωπος και δηλώνει οντολογική συνέχεια ανάμεσα στον ουράνιο μακρόκοσμο και τον ανθρώπινο μικρόκοσμο.
Στα Ανάλεκτα προτιμάται το ρήμα «γίγνεσθαι» και όχι το ρήμα «είναι», καθώς η μόνη σταθερότητα του κόσμου είναι οι άπειρες μεταβολές του.
Ο Κομφούκιος καθιέρωσε το Ζεν, δηλαδή ο άνθρωπος υπάρχει μόνο σε σχέση
με τον άλλον. Το Ζεν πρέπει να διαποτίζει όλες τις ανθρώπινες πράξεις
για να μπορεί να λειτουργεί σωστά κάθε κοινωνική σχέση. Τα όντα
επομένως προσεγγίζονται όχι καθ΄ εαυτά, αλλά μέσα από τις σχέσεις τους με τα άλλα.
Τι είναι ορθή διακυβέρνηση σύμφωνα με τον Κομφούκιο; Υπάρχει η ιεραρχία:
Πρίγκιπας, υπουργός, πατέρας, γιος.
«Φρόντισε ώστε ο πρίγκιπας να είναι πραγματικά πρίγκιπας, ο υπουργός να είναι υπουργός, ο πατέρας να είναι πατέρας και ο γιος, γιος. Τα ονόματα πρέπει να βρουν το χαμένο τους περιεχόμενο, αναλαμβάνοντας ο καθένας στο κράτος, στην κοινωνία, στην οικογένεια, το ρόλο που αντιστοιχεί στον τίτλο και στην ιδιότητά του».
Η κοινωνία δεν είναι μια συμβατική συνύπαρξη των ατόμων, αλλά ένας δεσμευτικός συνδυασμός υποχρεωτικών σχέσεων που αντανακλούν τη σχέση πατέρα-γιου, ένας μηχανισμός ηθικής παρακίνησης των ανθρώπων που υπεισέρχεται στις μεταξύ τους σχέσεις.
Η αρχαία κινεζική σκέψη σε κάθε επιμέρους ρεύμα πρεσβεύει την αέναη μεταβολή των πραγμάτων, η οποία αποκλείει την αναζήτηση μιας οποιασδήποτε ουσίας, όπως π.χ. των ιδεών του Πλάτωνα, που αντιδιαστέλλεται με τον κόσμο που μας περιβάλλει».
Ο Κομφούκιος έλεγε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εμπνέεται από την ποίηση, να σταθεροποιεί την ηθική του αξία με τη συμμόρφωσή του στους εθιμικούς κανόνες και να ολοκληρώσει την εξύψωσή του με τη μουσική. Όμως όλα πρέπει να έχουν το γνώρισμα της κοσμιότητας και του μέτρου.
Δίνεται σημασία όχι στην ατομικότητα του ανθρώπου, αλλά στον άνθρωπο ως μέρος της άπειρης φύσης. Ο άνθρωπος όμως για να πετύχει όλα αυτά πρέπει να διατηρεί μια υγιή σχέση με τον εαυτό του. Και όταν η σχέση ατόμου-εαυτού είναι πλέον άρτια, τότε θα είναι επόμενο να λειτουργήσει σωστά και η σχέση με τους άλλους.
Στα Ανάλεκτα η εξουσία ανήκει στο γιο του ηγεμόνα, σε γόνο αριστοκρατικής οικογένειας που έχει την ικανότητα άρχοντα. Η εξουσία έχει ηθική σημασία και ασκείται ανεξάρτητα από την κοινωνική προέλευση. Δίνεται η δυνατότητα σε παιδιά γεωργών που έχουν την ικανότητα άρχοντα. Σημασία έχει η αρετή, όχι η γνώση.
Η υποταγή στον άρχονται είναι εκούσια και υπαγορεύεται από την επίδραση της αρετής. ΄Όταν φυσάει ο άνεμος, το χορτάρι σκύβει. Η πολιτική ασκείται από ηθική πλευρά. Κυρίαρχος είναι ο ρόλος των τελετών. Η εξουσία απορρέει από τον τρόπο επιλογής του ηγεμόνα και από τις τελετές.
Λέει μια ιστορία:
΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει ένα κρατίδιο, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει τον οίκο του. ΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει τον οίκο του, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει τον εαυτό του. ΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει τον εαυτό του, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει το μυαλό του. ΄Όταν κάποιος θέλει να κυβερνήσει το μυαλό του, πρέπει πρώτα να κυβερνήσει την καρδιά του. Για να κυβερνήσει την καρδιά του, πρέπει να διερευνήσει την ειλικρίνεια στις προθέσεις του. ΄Όλα αυτά σημαίνουν ότι ο άνθρωπος επεκτείνεται μέχρι το έσχατο σημείο της γνώσης. Είναι απαραίτητη η ευταξία της εν αυτώ πολιτείας.
Αυτή η υγιής όμως σχέση πρέπει να συντελείται από ορισμένες αρετές που για τον Κομφούκιο είναι η σωφροσύνη του νου, η δύναμη της ψυχής, η αξιοπρέπεια και η εγκράτεια στην προσωπική ζωή, η έλλειψη ματαιοδοξίας, προκαταλήψεων, εγωισμού, υπεροψίας, δογματισμού καθώς επίσης και η κυριαρχία της λιτότητας και όχι του πλούτου και των εγκόσμιων τιμών, της σοβαρότητας, της σεμνότητας, της πράξης και όχι της ομιλίας.
Αν ο άρχοντας είναι ανώτερος άνθρωπος, εξαλείφεται ο ατομικισμός και η αναρχία. Ο ίδιος πρέπει να γνωρίζει τη θέληση του Ουρανού, το ΤΑΟ, πράγμα που επιτυγχάνεται με την καλλιέργεια, τη διαπαιδαγώγηση.
Τέλος σχετικά με τους τελετουργικούς κανόνες , τους θεωρούσε αντανάκλαση μιας γνήσιας αρετής στον εξωτερικό κόσμο, που για να ολοκληρωθεί έπρεπε να επενδύεται με ωραία εξωτερική μορφή.
Ο Πλάτωνας στην αρχαία Ελλάδα υποστήριζε ότι μόνο οι φιλόσοφοι ως θεατές του υψίστου θεάματος εξασφαλίζουν τη συνθήκη της εξουσίας. Μόνο αν συνδυασθεί σε ένα πρόσωπο η φιλοσοφία και η δύναμη, αν οι φιλόσοφοι γίνουν κυβερνήτες ή οι κυβερνήτες φιλοσοφούν θα έχουμε ορθή διακυβέρνηση. Οι ηγέτες αντλούν οιονεί θείο πρόσωπο του κόσμου των ιδεών.
Οι δύο αρχαίοι φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι όταν ο άνθρωπος γίνει πενήντα ετών, στρέφει προς τα πάνω τα μάτια της ψυχής του. Είπε ο Διδάσκαλος: «Στα δεκαπέντε μου κυριεύτηκα απ' την επιθυμία να μελετήσω, στα τριάντα στάθηκα στα πόδια μου, στα σαράντα δεν είχα πια αμφιβολίες, στα πενήντα γνώριζα την Ουράνια εντολή, στα εξήντα το αυτί μου είχε ασκηθεί να την ακούει, στα εβδομήντα μπορούσα να ακολουθώ ό,τι επιθυμούσε η καρδιά μου, χωρίς να παραβαίνω τους κανόνες». (Ανάλεκτα, 2.2).
Το ερώτημα που γεννιέται είναι τι θα γίνει με την ποίηση; Μπορεί να γίνει αποδοχή του ποιητή στην άριστη πολιτεία; Για τον Κομφούκιο έχει παιδευτική σημασία ο κανόνας των ποιημάτων. Ο Κομφούκιος επέλεξε 305 ποιήματα για την παιδευτική τους αξία. Τα ποιήματα διεγείρουν τη φαντασία.
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα υπάρχει διαχωρισμός κόσμου ιδεών από τον κόσμο της φθοράς, υπάρχει πρότυπο στον ουρανό και ο ηγέτης έχει πρόσβαση στο πρότυπο.
Για τον Κομφούκιο ο κόσμος είναι ένας, δεν υπάρχει οντολογικός διαχωρισμός. Η δομή της πολιτείας δεν αμφισβητήθηκε ποτέ. Βασικό στοιχείο του ιδεογράμματος του ρήματος «κυβερνώ» είναι το νερό, που σημαίνει τον έλεγχο των ποταμών. ΄Οποιος δηλ. έχει την έλεγχο των τεχνικών ζητημάτων, είναι κατάλληλος να κυβερνήσει.
΄Όπως μπορεί εύκολα να καταλάβει κανείς, ο Κομφούκιος χρησιμοποιήθηκε για την προετοιμασία στελεχών.
Υπήρχε συνήθεια κομφουκιανοί λόγοι να πηγαίνουν στην αυλή του αυτοκράτορα με το φέρετρο τους, ασκούσαν κριτική και μόνο δύο αυτοκράτορες τους σεβάστηκαν. Τις περισσότερες φορές τους σκότωναν.
Η Κομφουκιανή σκέψη λέει ότι άμα είμαι ηθικά σωστός, θα λύσω τα τεχνικά προβλήματα Αυτό κυριάρχησε και στην πολιτιστική επανάσταση, όταν υποστήριζαν ότι θα παράγουν ατσάλι, αν είναι ηθικά σωστοί, χωρίς τεχνική.
Ασκήθηκε κριτική στον Κομφουκιανισμό, αλλά στην Κίνα υπάρχει συνέχεια, ξέρεις ότι θα ξεκινήσεις από κάπου και θα οδηγηθείς κάπου.
Η διάλεξη του Σωτήρη Χαλικιά ήταν ιδιαίτερα διαφωτιστική για τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις μεταξύ των δύο πολιτισμών, καθώς και τον κοινό τόπο συνάντησης των σκέψεων των δύο αρχαίων φιλοσόφων.
Και οι δύο φιλόσοφοι μετά από περιπλάνηση και αναζήτηση, επέστρεψαν στην πατρίδα τους με τη διαπίστωση ότι καμιά πολιτεία δεν κυβερνάται σωστά. Και οι δύο όμως πίστευαν βαθιά ότι είναι δυνατόν να υπάρξει ορθή ανθρώπινη πολιτεία, η υλοποίησή της είναι στόχος του ανθρώπου. Ωστόσο, οι δύο στοχαστές ακολουθούν διαφορετικές προσεγγίσεις.
Είναι δύο ξεχωριστοί πνευματικοί κόσμοι, το θέμα δεν είναι να τους συγκρίνουμε για να διαπιστώσουμε την ανωτερότητα ή την κατωτερότητα των Κινέζων, το θέμα είναι να καταλάβουμε ότι στράφηκαν αλλού.
Ακούγοντας όλα τα παραπάνω και πολλά περισσότερα που ειπώθηκαν εκείνο το απόγευμα, ένιωθα την ανάγκη να μη χάσω ούτε μία λέξη, να συγκρατήσω όσα περισσότερα μπορούσα από όσα ο χειμαρρώδης λόγος του Σωτήρη Χαλικιά μοιραζόταν μαζί μας. ΄Εχω την αίσθηση ότι κατάφερα να αποτυπώσω ένα μικρό μέρος από αυτά που γενναιόδωρα μας δόθηκαν με τη διάλεξη του γνωστού σινολόγου. Μια διάλεξη που αποτελεί και ένα κίνητρο να ξεφυλλίσουμε την Πολιτεία και τα Ανάλεκτα, αντλώντας μέσα από αυτά όχι μόνο στοιχεία για τη σκέψη των δύο φιλοσόφων, αλλά και μονοπάτια ζωής.
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)